Question

porównaj demokrację bezpośrednią z przedstawicielską - wskaż na mocne i słabe strony każdego z tych systemów.

Answer 1

Odpowiedź:

Wyjaśnienie:Demokracja bezpośrednia i przedstawicielska

Demokracja nie jest pojęciem jednoznacznym. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w sprawowaniu władzy, można wyr�żnić co najmniej dwie postaci: demokrację bezpośrednią i demokrację pośrednią (reprezentacyjną, przedstawicielską). Obie mogą stwarzać pewne zagrożenia. Demokracja bezpośrednia wiąże się z problemem obywatelskich kompetencji, demokracja pośrednia, przedstawicielska jest z kolei często oskarżana o promowanie pasywnych postaw jednostek, spychanie ich poza sferę polityczności. Demokracja pośrednia zdaje się obecnie panować niepodzielnie we wszystkich krajach. Czy jednak demokracja bezpośrednia jest rzeczywiście tylko faktem historycznym? Czy pewne jej elementy nie mogłyby być nadal stosowane? Oto problemy, kt�rym poświęcone są te zajęcia.

Cele

Po zajęciach uczniowie powinni umieć:

definiować pojęcia demokracji bezpośredniej i pośredniej (reprezentacyjnej, przedstawicielskiej);

wymienić zagrożenia związane z każdym z tych system�w;

samodzielnie ocenić użyteczność obu system�w we wsp�łczesnym państwie.

Środki dydaktyczne

1. Tekst "Demokracja bezpośrednia"

2. Tekst "Demokracja pośrednia (przedstawicielska)"

3. Tekst: Powr�t demokracji bezpośredniej

4. Ćwiczenie "Jaka demokracja?"

Przebieg zajęć

1. Podziel klasę na dwa zespoły, a każdy z zespoł�w na dwie grupy.

2. Członkom pierwszego zespołu rozdaj tekst o demokracji bezpośredniej (materiał pomocniczy nr 1), drugiego zaś tekst dotyczący demokracji przedstawicielskiej (materiał pomocniczy nr 2).

3. Poleć, aby w każdym zespole jedna grupa zanalizowała tekst pod kątem zalet omawianego systemu, druga zaś skoncentrowała się na jego wadach.

4. Po zakończeniu analizy tekst�w poproś, aby zespoły przeprowadziły debatę, kt�rej efektem musi być podjęcie decyzji, czy przedstawiony system ustrojowy uważają za możliwy do zastosowania w warunkach wsp�łczesnego państwa.

5. Kiedy oba zespoły ustalą swoje stanowiska, poproś uczni�w wybranych z każdego zespołu o przedstawienie opinii zespołu całej klasie. Pamiętaj, że uczniowie w swoich wypowiedziach muszą uzasadnić zajęte stanowisko.

6. W rozmowie uporządkuj podane przez uczni�w argumenty, zapisując je na tablicy w dw�ch kolumnach: pozytyw�w i negatyw�w. Prawdopodobnie w pierwszej kolumnie znajdą się argumenty przemawiające za demokracją reprezentacyjną oraz dotyczące referendum. Zwr�ć uwagę, że tak właśnie w uproszczeniu wygląda schemat ustrojowy demokracji konstytucyjnej.

7. Poproś klasę o przeczytanie materiału pomocniczego nr 3. Poproś o zreferowanie przedstawionych tam koncepcji. Wyjaśnij wszystkie niejasności. Zastan�wcie się wsp�lnie, na ile każda z koncepcji jest realistyczna i użyteczna. A może sami uczniowie będą mieć jakieś interesujące propozycje? Pozw�l im na kr�tką dyskusję.

8. Jeśli uważasz za stosowne sprawdzić zdobytą przez uczni�w wiedzę, możesz się posłużyć ćwiczeniem "Jaka demokracja?" (materiał pomocniczy nr 4).

9. Zapowiedz, ze w czasie pracy nad tematami z działu "Modele demokracji" uczniowie będą indywidualnie realizowali projekt w formie teczki (portfolio) zatytułowany "Panorama demokracji". Każdy uczeń będzie zbierał materiały na temat r�żnych aspekt�w sprawowania władzy i funkcjonowania demokratycznych procedur i instytucji w wybranym przez siebie państwie. Nauczyciel powinien zadbać, by każdy uczeń opracowywał teczkę o innym kraju. W trakcie kolejnych lekcji przedstawiane będą elementy modelowych rozwiązań ustrojowych - zadaniem uczni�w w ramach projektu będzie zebranie informacji na temat danego zagadnienia w wybranym przez nich państwie.

Jeśli nie zrobiłeś tego wcześniej, przedstaw uczniom tematy kolejnych zajęć. Możesz się posłużyć w tym celu spisem pytań, zamieszczonym na stronie tytułowej rozdziału. Ułatwi to uczniom wcześniejsze zbieranie materiał�w do wszystkich zagadnień. Oczywiście portfolio nie musi ograniczać się do kwestii poruszanych na lekcjach - uczniowie mogą dodać inne ciekawe informacje i zdjęcia ilustrujące życie w danym państwie.

Teczka powinna zawierać między innymi:

- krótkie informacje encyklopedyczne i historyczne;

- symbole narodowe i państwowe;

- fotografie;

- sylwetki polityk�w i innych osobistości życia publicznego;

- artykuły prasowe;

- cytaty z prac naukowych i literatury pięknej;

- przykłady akt�w prawnych, ilustrujących rozwiązania ustrojowe.

Wyznacz przybliżony termin oddania prac.

Wyjaśnij inne wątpliwości, podaj przykładowe źr�dła, z kt�rych uczniowie mogą skorzystać przygotowując teczki.

Ustalcie wsp�lnie kryteria ocen oraz standardy ich wykonania. Mogą to być między innymi:

- merytoryczna wartość zebranych materiał�w;

- ich związek z poruszanymi w dziale kwestiami;

- tw�rcze podejście do tematu;

- atrakcyjna forma prezentacji;

- staranność wykonania.

Wykonanie projektu może być oceniane na r�żne sposoby:

* przez samego nauczyciela;

* przez nauczyciela i uczniów (wszystkich lub kilku);

* przez jury, w skład kt�rego mogą wchodzić - opr�cz nauczyciela edukacji obywatelskiej - także nauczyciel geografii, wychowawca klasy, przedstawiciel samorządu uczniowskiego, ktoś z rodziny ucznia (wybrany przez niego samego), kolega z klasy.

Pojęcia i terminy

*demokracja bezpośrednia *demokracja pośrednia *demokracja przedstawicielska *demokracja reprezentacyjna *referendum *inicjatywa ustawodawcza *procedura odwoławcza *kompetencje obywatelskie

Literatura

* Giovanni Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1993

* Konstanty A. Wojtaszczyk, Kompendium wiedzy o państwie wsp�łczesnym, Warszawa 1995

* Marcin Kr�l, Słownik demokracji, Krak�w 1989

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1

Demokracja bezpośrednia

Demokracja - dosłownie "władza ludu", pojęcie oznaczające początkowo typ ustroju, w kt�rym og�ł obywateli sprawuje władzę poprzez bezpośrednie głosowanie nad wszystkimi sprawami dotyczącymi państwa. System ten powstał w Atenach na przełomie VI i V wieku p.n.e. w wyniku reform ustrojowych przeprowadzonych przez Klejstenesa. Demokracją bezpośrednią nazywamy taki typ ustroju, w kt�rym zasadnicze decyzje podejmowane są bez pośrednictwa instytucji pochodzących z wyboru. W praktyce oznacza to absolutną realizację podstawowego elementu pojęcia demokracji - władzy ludu. Każdy z obywateli bezpośrednio podejmuje decyzje - zgodnie z własnymi przekonaniami i wiedzą - dotyczące całego państwa. Wszystkie instytucje państwowe podlegają bezpośredniej ocenie i kontroli całej społeczności, nie ma więc rozdziału władz ani niezależności władzy sądowniczej. Wybory w demokracji bezpośredniej są zbędne, obywatele bowiem, sami stanowiąc władzę najwyższą - nie potrzebują swojej reprezentacji we władzach. Istotnym problemem związanym ściśle z takim typem ustroju jest kwestia kompetencji ciała decyzyjnego, czyli społeczeństwa. Nie spos�b wymagać od każdego obywatela dobrej znajomości polityki międzynarodowej, kierowania państwem, prawa itp. Mimo to w demokracji bezpośredniej obywatele muszą podejmować wszystkie ważniejsze decyzje wymagające wiedzy w tych właśnie dziedzinach. Może to prowadzić bądź do podejmowania decyzji błędnych, bądź do wzrostu roli os�b niekoniecznie kompetentnych, ale umiejących przekonywać do swoich racji; przykładem jest rola demagog�w w demokracjach starożytnych. Ponadto z systemem tym związane są trudności wynikające z czasu, w kt�rym może zostać podjęta decyzja, co ma niekiedy decydujące znaczenie dla los�w państwa. W sytuacji gdy decyzja należy do wszystkich obywateli, opowiedzenie się za konkretnym rozwiązaniem danego problemu wymaga - ze zrozumiałych względ�w - wiele czasu. Dlatego też demokracja bezpośrednia w okresie jej istnienia (tzn. w starożytności) występowała w państwach, kt�rych społeczności liczyły co najwyżej kilkadziesiąt tysięcy obywateli.

Rozw�j techniczny ułatwiający dostęp do informacji i ich przekazywanie powoduje, iż pojawiają się koncepcje powrotu do demokracji bezpośredniej poprzez np. sieć komputerową. Jakkolwiek rozwiązuje to problem szybkości decyzyjnej (pomijając jego realność np. w Polsce), r�wnocześnie jednak, jak wskazuje Giovanni Sartori, umożliwia osiągnięcie ewentualnego kompromisu w kwestiach spornych, decyzja bowiem podejmowana w zaciszu własnego domu za pośrednictwem komputera może być jedynie decyzją "za" lub "przeciw", nie można jej natomiast podjąć na podstawie dyskusji z resztą decydent�w, kt�rych może być np. pięćdziesiąt milion�w.

Obecnie w formie klasyczniej nigdzie nie występuje demokracja bezpośrednia. Jej elementem najczęściej funkcjonującym w nowoczesnych państwach jest referendum, czyli podejmowanie ważnych decyzji państwowych poprzez głosowanie powszechne. Nie jest ono często stosowane ze względu na koszty, konieczne przygotowania itp.

Zwolennicy koncepcji demokracji bezpośredniej uważają, iż pewne jej elementy mogłyby z pożytkiem wzbogacić demokrację przedstawicielską, podkreślają ponadto, że argument związany z kompetencjami decydent�w jest nieprzekonywający, skoro tym samym osobom, kt�rym odmawia się prawa podejmowania decyzji politycznych, daje się prawo wyboru przedstawicieli; demokracja przedstawicielska odwołuje się więc ostatecznie do kompetencji i rozsądku wyborc�w, zakładając ich racjonalny wyb�r. Bardzo poważnym argumentem na rzecz demokracji bezpośredniej jest to, iż pozwala ona obywatelom na rzeczywisty wpływ na rządzenie państwem. Obywatel nie jest biernym widzem, kt�rego udział w życiu politycznym ogranicza się do wrzucenia kartki do urny wyborczej raz na kilka lat, ale aktywnym uczestnikiem politycznych dyskusji i spor�w. Zwolennicy tej koncepcji twierdzą także, że przeciwdziała to alienacji elit politycznych, kt�re w jakimś momencie mogą uznać własne dobro za tożsame z wspólnym dobrem wszystkich obywateli.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2

Demokracja przedstawicielska

Demokracja - dosłownie "władza ludu", pojęcie oznaczające początkowo typ ustroju, w kt�rym og�ł obywateli sprawuje władzę poprzez bezpośrednie głosowanie nad wszystkimi sprawami dotyczącymi państwa. System ten powstał w Atenach na przełomie VI i V wieku p.n.e. w wyniku reform ustrojowych przeprowadzonych przez Klejstenesa. Demokracja w swojej pierwotnej postaci istniała jedynie w starożytności. Wsp�łcześnie używając terminu demokracja, mamy zazwyczaj na myśli system, w kt�rym władzę sprawują reprezentanci społeczeństwa wyłonieni w drodze wybor�w powszechnych. Tworzą oni ciało zbiorowe, zwane legislatywą, kt�re sprawuje władzę ustawodawczą. Legislatywa powołuje organy władzy wykonawczej, a często r�wnież sądowniczej. Taki typ demokracji nazywamy demokracją pośrednią, przedstawicielską bądź reprezentacyjną. We wsp�łczesnych państwach demokratycznych relacje między trzema władzami (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), ich kompetencje, wzajemne zależności, zakres kontroli władzy ustawodawczej nad wykonawczą określa ustawa zasadnicza, czyli konstytucja. Parlament, rząd i niezawisłe sądy sprawują władzę w państwie w ramach obowiązującego prawa. System taki gwarantuje udział wszystkich zainteresowanych obywateli w sprawowaniu władzy, ograniczając jednocześnie liczbę os�b bezpośrednio decydujących o kształcie prawa oraz polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa, co umożliwia sprawne podejmowanie decyzji. Konieczność rywalizacji o głosy wyborc�w przyczynia się do podniesienia poziomu kompetencji polityk�w i zmusza ich do uwzględniania opinii obywateli. Z systemem demokracji reprezentacyjnej łączy się instytucja partii politycznej, czyli organizacji dążącej do przejęcia władzy dzięki wygranym wyborom; w kampanii wyborczej podstawową rolę odgrywa kompleksowy program partii. Oczywiście, warunkiem rywalizacji między partiami jest istnienie co najmniej dwu partii o odmiennych programach. Aby uzyskać głosy wyborc�w, kandydat danej partii zabiegający o miejsce w parlamencie musi przedstawić jak najlepszy program i być człowiekiem gwarantującym jego realizację, w przeciwnym razie nie ma szans przekonania kandydat�w innych partii.

Istnieją jednak pewne niebezpieczeństwa związane z demokracją reprezentacyjną. Należą do nich: mniej więcej r�wny podział miejsc w parlamencie pomiędzy dwie partie oraz obecność wielu słabych ugrupowań; obie sytuacje umożliwiają sformowanie trwałego rządu, co może powodować poważne trudności w sprawnym zarządzaniu państwem. Zdarza się r�wnież, że polityk tworzy sw�j program jedynie w celu uzyskania głos�w wyborc�w, nie mając zamiaru realizowania go po dojściu do władzy. Bywa także, iż rząd wywodzący się z jakiejś partii, unika niepopularnych, acz koniecznych dla państwa, decyzji, aby nie zrażać wyborc�w i zapewnić sobie miejsce w przyszłym parlamencie i rządzie. Krytycy demokracji przedstawicielskiej podważają jej istotę, tj. reprezentatywność, kt�ra ich zdaniem, może być pozorna. Jeśli 40% obywateli w danym państwie bierze udział w wyborach i 51% z nich głosuje na jedną partię, w�wczas partia ta formuje rząd i uchwala ustawy, reprezentując zaledwie ok. 20% społeczeństwa. Innym r�wnie poważnym problemem jest kwestia rzeczywistego wpływu obywateli na decyzje władz. Niekt�rzy twierdzą, że społeczeństwo naprawdę sprawuje władzę jedynie raz na cztery lata, tzn. w momencie wybor�w. Inni dowodzą jednak, iż politycy stale muszą brać pod uwagę zdanie wyborc�w ze względu na następne wybory. Tak więc obywatele - przynajmniej pośrednio - przez cały czas kontrolują swoich reprezentant�w.

Zwolennicy koncepcji demokracji przedstawicielskiej często jednak nie doceniają znaczenia aktywnego uczestnictwa obywatelskiego; polityka w ich pojęciu to wewnętrzna rozgrywka elit, kt�re co najwyżej szukają aprobaty obywateli w wyborach i badaniach opinii publicznej. We wsp�łczesnych demokracjach liberalnych "wolność od polityki" zmienia sw�j charakter: obywatel już nie tylko m o ż e nie zajmować się polityką, ale nawet n i e p o w i n i e n się nią zajmować. Od kilkunastu lat w Europie Zachodniej m�wi się o kryzysie tego modelu demokracji; bierność obywateli powoduje, iż nie są w stanie utożsamiać się z jakąkolwiek partią polityczną. Zgłoszono wiele propozycji wzbogacenia demokracji przedstawicielskiej o elementy demokracji bezpośredniej, jednak rzadko zostały one zastosowane w praktyce. Stałym kontrargumentem jest tu nie tylko kwestia technicznych możliwości, ale i kompetencji. Zwolennicy demokracji przedstawicielskiej negują posiadanie odpowiednich kompetencji zwykłych obywateli i sceptycznie oceniają możliwość stałego ich zaangażowania w sprawy publiczne. Owszem, zdarza się to w okresach rewolucji bądź pojawienia się wyjątkowo kontrowersyjnych problem�w, poza tym czasem jednak obywateli polityka nie interesuje i są zadowoleni, gdy nie muszą się nią zajmować.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3

Powr�t demokracji bezpośredniej

Z amerykańskich badań wynika, że znaczną popularnością wśr�d obywateli USA cieszą się idee referend�w, inicjatyw (stanowych) obywatelskich oraz odwoływania os�b wybranych. (...) Og�lnie, procedury te prowadzą, zdaniem jednego z prezydent�w USA [W. Wilsona], do wzmocnienia, a nie do zniszczenia systemu reprezentatywnego.

Inicjatywa obywatelska, referendum i procedura odwoływania już wybranych osobistości życia politycznego stwarzają możliwość dialogu polityka z wyborcami, wzmacniając głos tych ostatnich. I tak więc inicjatywa pozwala wyborcom zaproponować środki legislacyjne (inicjatywa ustawodawcza) lub poprawki do konstytucji (inicjatywa konstytucyjna) poprzez wypełnienie petycji, posiadającej odpowiednią liczbę ważnych podpis�w uprawnionych do tego obywateli. Referendum poddaje proponowane lub istniejące prawa i ustawy pod osąd wyborc�w, kt�rzy mogą je zaaprobować bądź odrzucić.

Procedura odwołania (recall) pozwala wyborcom usunąć lub zwolnić osobistości oficjalne przez wypełnienie petycji posiadającej odpowiednią liczbę ważnych podpis�w, żądających głosowania w sprawie kadencji danej osobistości.

Procedura odwołania wymaga z reguły, by petycja została podpisana przez 25% procent tych wyborc�w, kt�rzy oddali sw�j głos podczas ostatnich wybor�w, przy czym prawie zawsze żąda się przeprowadzenia specjalnych wybor�w. Żądanie odwołania r�żni się od zaskarżenia tym, że to ludność, a nie władza ustawodawcza, inicjuje wybory i określa ich rezultat za pomocą swych głos�w. (T.E. Cronin, Direct Democracy) (...)

Jedna z nowych amerykańskich propozycji pr�buje połączyć wpływ przeciętnego obywatela na decyzje polityczne z odpowiednimi kompetencjami. Postuluje ona rozszerzenie ateńskiej praktyki na państwa wsp�łczesne poprzez reprezentatywny wyb�r małych grup face-to-face. Grupy te będą następnie dyskutowały ważne dla obywateli sprawy z kandydatami na stanowisko prezydenta USA, co przypomina nieco greckie debaty przygotowawcze probouleusis. (...)

Aby system polityczny m�gł być z sensem nazwany reprezentatywnym (...) [Marcus Schmidt] proponuje rozbudowanie parlamentu (w Danii jednoizbowego) o "izbę elektroniczną", składającą się z szerokiej reprezentacji wyborc�w. Autor postuluje, by każdy dorosły Duńczyk otrzymał co najmniej raz w życiu możliwość bezpośredniego wpływania na decyzje polityczne.

Oto więc na zasadzie rotacji, przypominającej nieco ateński system losowania, wybiera się co roku około 70 tysięcy obywateli, kt�rzy dzięki sprawności wsp�łczesnych połączeń technologicznych (tzw. telefon�w kom�rkowych), wypowiadają się w sprawie uchwał zapadających w parlamencie. Wyniki ich głosowania pojawiają się natychmiast na tablicy świetlnej w parlamencie.

Gdy rezultat głosowania tej grupy obywateli zgodny jest z opinią większości parlamentarnej, uchwała parlamentu zostaje zatwierdzona. Jeżeli decyzja 70 000 obywateli jest sprzeczna z głosem większości w parlamencie, zarządza się w tej sprawie powszechne referendum.

Ową grupę obywatelską nazwał autor "miniDanią", gdyż, wedle obliczeń statystycznych, jej decyzje pokrywają się prawie dokładnie ze zdaniem wszystkich Duńczyk�w w danej sprawie. Autor sądzi, że podobne grupy obywateli można wprowadzić w innych krajach Unii Europejskiej, jako instytucję wzmacniającą zar�wno reprezentatywność parlament�w narodowych, jak i Parlamentu Europejskiego (w�wczas będzie to tak zwana miniEuropa).

Bronisław Świderski, Gdańsk i Ateny, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1996, s. 222-228

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4

Jaka demokracja?

Określ, kt�re z podanych sytuacji ilustrują podstawowe zasady działania demokracji bezpośredniej, kt�re reprezentacyjnej, a kt�re w og�le nie są sytuacjami demokratycznymi. Uzasadnij kr�tko sw�j wyb�r.

- Zebranie członk�w związku zawodowego w zakładzie pracy podejmujące decyzję w sprawie rozpoczęcia strajku

- Walne zgromadzenie członk�w sp�łdzielni mieszkaniowej ustalające zasady wynajmu lokali

- Zarządzone przez prezydenta referendum w sprawie powszechnej prywatyzacji

- Wybory do samorządu terytorialnego

- Uchwalenie wotum nieufności dla rządu

- Negocjacje komisji tr�jstronnej: pracodawc�w, związkowc�w i rządu

- Wystawienie przez nauczyciela ocen semestralnych

- Decyzja dyrektora przedsiębiorstwa o zwolnieniu jednego z pracownik�w

- Zakwalifikowanie się drużyny piłkarskiej do kolejnej rundy rozgrywek