Układ hormonalny zbudowany jest z gruczołów dokrewnych i innych wyspecjalizowanych tkanek wytwarzających hormony. Gruczoły dokrewne wydzielają hormony wprost do krwi, do wnętrza organizmu. Hormony tkankowe zaś, są wydzielane przez pewne organy lokalnie, jak np. gastryna w żołądku. Hormony to substancje wydzielane przez pewne gruczoły i tkanki, oddziałujące na inne, odległe lub nie, części ciała.
Gruczoły to: 1. Podwzgórze Znajduje się w mózgu. Jest gruczołem sterującym wydzielaniem przysadki. Uwalnia liberyny – czynniki pobudzające wydzielanie hormonów np. tyreoliberyna oraz statyny – czynniki hamujące, np. somatostatyna. Dodatkowo podwzgórze produkuje oksytocynę i wazopresynę argininową, które są transportowane do przysadki i przez nią wydzielane. 2. Przysadka Również znajduje się w mózgu i wydziela ludzki hormon wzrostu, wazopresynę, oksytocynę, hormon folikulotropowy, lutenizujący, prolaktynę, tyreotropinę i adenokortykotropinę. Wazopresyna i oksytocyna są wydzielane podczas drażnienia brodawek sutkowych i szyjki macicy. Wazopresyna jest hormonem odpowiedzialnym za gospodarkę wodną organizmu. Oksytocyna z kolei powoduje skurcze macicy podczas akcji porodowej i wywołuje wyciek mleka z sutka. Hormon folikulotropowy u kobiet odpowiada za dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i uwalnianie estrogenów, natomiast u mężczyzn pobudza wytwarzanie męskich komórek rozrodczych. W ciele kobiet, hormon lutenizujący stymuluje wydzielanie estrogenów i progesteronu oraz warunkuje owulację i utrzymanie ciałka żółtego po zajściu w ciążę. Prolaktyna sprzyja wytwarzaniu mleka w gruczołach piersiowych, tyreotropina wpływa na komórki tarczycy stymulując wydzielanie tyroksyny, a adenokortykotropina pobudza korę nadnerczy do uwalniania hormonów. 3. Szyszynka Jest niewielkim gruczołem znajdującym się w mózgu. Wydziela melatoninę, której uwalnianie wzmożone jest w nocy, kiedy jest ciemno, a zminimalizowane za dnia. Melatonina wpływa na nasz sen – jeśli jest jej za mało, pojawiają się problemy z zasypianiem i utrzymaniem ciągłości snu. Ponadto melatonina oddziałuje w pewien sposób na przysadkę, przez co opóźnia okres dojrzewania płciowego. 4. Tarczyca Jest narządem o kształcie motyla, okrywającym m.in. tchawicę. Kojarzymy go głównie z takimi hormonami jak trijodotyronina, tyroksyna i kalcytonina. Trijodotyronina i tyroksyna przyspieszają podstawową przemianę materii, zmniejszają poziom cholesterolu we krwi, przyspieszają wydalanie wody z organizmu, powodują wzmożenie procesu rozpadu białek, ale i oddziałują na rozwój psycho-fizyczny. Kalcytonina steruje wapniem w organizmie. Pozwala na zwiększenie uwapnienia kości i obniżenie poziomu wapnia we krwi, a więc działa antagonistycznie do opisanego poniżej parathormonu. 5. Przytarczyce Są niewielkimi czterema gruczołami znajdującymi się w bliskim sąsiedztwie z tarczycą. Wytwarzają one hormon, który we krwi zwiększa poziom wapnia, a obniża ilość fosforu – parathormon (PTH). Wpływa również an tworzenie się w nerkach witaminy D3. 6. Grasica Jest gruczołem, który pomniejsza się z wiekiem i prawie zanika w starości. Kojarzony jest zwykle z odpornością organizmu. Wytwarza taki hormon jak tymozyna, mającego wpływ na szereg reakcji immunologicznych. 7. Trzustka Jest gruczołem znajdującym się w jamie brzusznej, poniżej lewego podżebrza. Wydziela znaną wszystkim insulinę, obniżająca poziom glukozy we krwi oraz glukagon działający odwrotnie. Uwalnia też amylinę, zwiększającą m.in. wydzielanie glukozy z wątroby do krwiobiegu. 8. Nadnercza Jak sama nazwa wskazuje, nadnercza znajdują się nad nerkami, a dokładniej stanowią dla nerki coś w rodzaju „kapturka”. Nadnercza są zbudowane z kory i rdzenia. Obie te struktury wydzielają hormony. Kora uwalnia m.in. androgeny, glikokortykoidy i mineralokortykoidy, których zadaniem jest regulacja przemian cukrów, białek i gospodarki elektrolitowej. W rdzeniu nadnerczy wytwarzana jest adrenalina - „hormon walki i ucieczki”, która przyspiesza pracę serca, podnosi ciśnienie krwi, centralizuje krążenie poprzez skurcz naczyń krwionośnych na obwodzie, a także zwiększa stężenie glukozy we krwi. 9. Jajniki Są parzystymi narządami występującymi u kobiet. Wydzielają dwie grupy hormonów: estrogeny i progesteron. Do estrogenów zalicza się: estradiol, estron i estriol. Najwyższy poziom estrogenów występuje od 4 do 12 dnia cyklu miesiączkowego oraz między 19 a 25 dniem cyklu. Estrogeny powodują rozrost błony śluzowej macicy w fazie folikularnej, a w fazie lutealnej cyklu stymulują wydzielanie śluzu w drogach rodnych. Powodują też przerost mięśniówki macicy i jajowodów oraz wpływają na rozwój drugorzędowych cech płciowych (sromu, łechtaczki, pochwy, macicy i jajowodów), a także na ciemniejsze zabarwienie sutków. Ponadto dzięki nim kobiety czują popęd do mężczyzn. Progesteron jest hormonem wytwarzanym przez ciałko żółte, w jajnikach, podczas fazy lutealnej. Jego działanie jest odwrotne niż działanie estrogenów. 10. Jądra Są gonadami męskimi. Wydzielają androgeny, w tym powszechnie znany testosteron. Warunkuje on rozwój męskich cech płciowych. U kobiet testosteron jest syntezowany w nadnerczach i jajnikach. Hormon ten powoduje przyspieszenie rozkładu białek, retencje wody i elektrolitów w organizmie.
Są one nośnikiem informacji w układzie dokrewnym. To swoiste substancje chemiczne, powstające w gruczołach dokrewnych, których wydzielina dostaje się bezpośrednio do płynów ustrojowych: najpierw do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi i limfy. Źródłem hormonów są również wyspecjalizowane grupy komórek wydzielniczych umiejscowionych w obrębie tkanek różnych narządów wewnętrznych, np. nerek czy przewodu pokarmowego, są to tzw. hormony tkankowe. Swoista grupą hormonów są neurohormony, wydzielane przez niektóre neurony, np. komórek podwzgórza – również są transportowane przez krew. Hormony mogą działać na najbliższe otoczenie lub docierać z krwią do tkanek narządów stosunkowo odległych od miejsca syntezy. Stężenie hormonów zwykle wykazuje naturalne okresowe zmiany oparte na cyklu 24-godzinnym. Rytm hormonalny zmienia się również w czasie życia osobniczego, np. w okresie pokwitania (gonadotropina). Niektóre hormony działają raczej ogólnoustrojowo (somatotropina), inne natomiast tylko jedną tkankę (tyreotropina). Ze względu na budowę chemiczną hormony dzielimy na: • peptydowe i białkowe (podwzgórza; przysadki mózgowej) • steroidowe, syntezowane z cholesterolu (kora nadnerczy; płciowe z jąder/jajników) • pochodne aminokwasów (rdzeń nadnerczy; tarczyca) Hormony przyłączają się do swoistych receptorów na powierzchni lub wewnątrz komórek organizmu. To zapoczątkowuje szereg procesów wewnątrzkomórkowych, które prowadza do końcowej reakcji, swoistej dla określonych komórek organizmu. Hormony o różnej budowie chemicznej różnią się mechanizmem działania, ale zawsze prowadzą do zmiany aktywności komórki. Hormony steroidowe i tarczycy są związkami rozpuszczalnymi w tłuszczach, więc sprawnie przenikają przez błonę komórkową do wnętrza komórki, aby następnie tworzyć połączenia z odpowiednimi receptorami w jej cytoplazmie. Kompleks hormon-receptor przenika do jądra komórkowego, gdzie oddziałuje z białkiem związanym z DNA. Połączenie to zapoczątkowuje sekwencję procesów prowadzących do syntezy białek, głównie enzymatycznych, decydujących o zmianie aktywności komórki. Hormony peptydowe i białkowe, jako rozpuszczalne w wodzie, kontaktują się więc z receptorami umieszczonymi w błonie komórkowej. Połączenie hormonu z odpowiednim receptorem wpływa na zmianę struktury przestrzennej białka znajdującego się w błonie, tzw. białka G. Umożliwia to jego związanie się z enzymem błonowym (cyklozą adenylową), a tym samym jej aktywację. Ta katalizuje przemiany ATP w cykliczny AMP (cAMP), który inicjuje kaskadę reakcji aktywujących enzymy. Hormony są wytwarzane i działają w niezwykle małych stężeniach – dlatego nawet niewielkie odchylania do normy prowadza do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Wydzielanie hormonów odbywa się na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Nadmiar określonego hormonu we krwi stanowi rodzaj zwrotnej informacji dla gruczołu, a w konsekwencji osłabienie jego wydzielania. W regulacji czynności układu dokrewnego szczególną rolę odgrywa przysadka mózgowa. Wśród wielu innych, jej płat przedni wytwarza ormony tropowe, które pobudzają wydzielanie innych gruczołów dokrewnych: tarczycy (TSH), kory nadnerczy (ACTH) oraz jajników/jąder (FSH, LH). Nadmiar hormonu gruczołu docelowego, podległego przysadce, hamuje wydzielanie przez nią odpowiedniego hormonu tropowego. Natomiast czynność przysadki jestregulowana przez układ nerwowy za pośrednictwem podwzgórza. Przysadka jest połączona z podwzgórzem naczyniami krwionośnymi – tworzą one tzw. wrotny układ przysadki. Wraz z krwią docierają do niej neurohormony: podwzgórzowe czynniki uwalniające/hamujące jej pracę. Tu regulacja również zachodzi na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Regulacja wydzielania hormonów przez gruczoły podległe przysadce może się odbywać z pominięciem podwzgórza. Wtedy nadmiar odpowiednich hormonów we krwi zmiesza syntezę hormonów bezpośrednio w przednim płacie przysadki, zaś niedobór pobudza tę część przysadki do intensywniejszego wydzielania.
Gruczoły
Podwzgórze Oprócz hormonów, które wpływają na przysadkę mózgową wytwarza dwa inne hormony, które SA przekazywane za pośrednictwem neuronów do tylnego płata przysadki mózgowej, gdzie są magazynowane. Są to: • wazopresyna – zapobiega odwodnieniu organizmu, powodując zatrzymywanie wody na drodze wzmożonego jej wchłaniania w kanalikach nerkowych - ogranicza to ilość widzialnego moczu i zwiększa objętość płynów ustrojowych • oksytocyna – występuje we krwi w bardzo małych stężeniach, które zwiększają się podczas porodu, w okresie poporodowym, podczas wydzielania mleka oraz w czasie stosunku płciowego; pod jej wpływem następuje skurcz mięśni gładkich macicy, dlatego podaje się ją w celu wywołania/przyspieszenia porodu; do tkanek docelowych oksytocyny należą także gruczoły mlekowe – skurcz mięśniówki ich przewodów sprawia, że mleko przesuwa się w stronę brodawki sutkowej
Przysadka jest niewielkim gruczołem położonym w zagłębieniu kości klinowej. Ma średnice ok. centymetra i wazy pół grama. Jej masa ulega podwojeniu u kobiet w okresie dojrzewania i ciąży. Składa się z części gruczołowej (płat przedni – ok. 70% masy gruczołu), części nerwowej (płat tylny) i części środkowej (płat środkowy), ale u człowieka jest ona słabo rozwinięta. Przysadka jest bezpośrednio połączona z mózgiem, co sprawia, że jest dość łatwo kontrolowana przed ośrodkowy układ nerwowy. Wytwarza ona cztery ww. hormony tropowe oraz dwa docelowe: • prolaktynę – pobudza komórki gruczołów mlekowych w okresie poporodowym do intensywnego wydzielania mleka • somatotropinę (hormon wzrostu) – działa na właściwie wszystkie tkanki i komórki; pobudza przemianę białek, tłuszczów, węglowodanów i składników mineralnych; dzięki procesów pod jej wpływem przebiegających w organizmie dochodzi do przewagi anabolizmu nad katabolizmem
Szyszynka jest niewielkim gruczołem, o wadze około 0,15 g, umiejscowionym w sąsiedztwie podwzgórza. Jej głównym hormon to: • melatonina – jej synteza i wydzielanie jest regulowane przez bodźce świetlne rejestrowane za pomocą fotoreceptorów siatkówki oka; informacja dociera do szyszynki przez jądro nadskrzyżowaniowe; hamuje wydzielanie gonadotropin przez przysadkę mózgową; wpływa tez na reakcje odpornościowe, działając bezpośrednio na limfocyty oraz procesy starzenia się organizmu (jest przeciwutleniaczem)
Tarczyca jest położona poniżej krtani, w przedniej części szyi. Składa się z dwóch płaskich owalnych płatów, połączonych wąskim odcinkiem (cieśnią). Tarczyca dorosłego człowieka waży 10-20 g, a u kobiet jest zwykle większa niż u mężczyzn. Tarczyca zbudowana jest z wielu tysięcy niewielkich pęcherzyków: są one wypełnione tzw. koloidem tarczycowym, prawie w całości zbudowanym ze swoistego białka, tyreoglobuliny. Wytwarzane są tu: • kalcytonina – zmniejsza stężenie wapnia we krwi – jej działanie polega głównie na blokowaniu uwalniania wapnia z kości, które mogą go zarówno przyjmować jak i oddawać • jodowane hormony tarczycy (jod jest wychwytywany przez komórki tarczycy, która jest silnie unaczyniona, z osocza krwi; do krwi jod jest wchłanianiu z pokarmu, może tez być wdychany lub wchłaniany przez skórę) z których najważniejszy to tyroksyna: pobudza procesy utlenienia w tkankach i rozpad tłuszczów; wzmaga wchłanianie glukozy; zwiększa wydzielanie i efekt działania somatotropiny; wpływa na czynność gruczołów płciowych oraz działa regulująco na laktacje i rozród
Przytarczyce występują u człowieka jako cztery owalne gruczoły o długości 6-8 mm, położone na tylnej powierzchni płatów tarczycy – na ogół są większe u kobiet. Hormon przytarczyc to: • parathormon – kontroluje gospodarkę wapniowo-fosforową; pod jego wpływem wapń zmagazynowany z kościach przedostaje się do krwi; współdziała z witaminą D, zwiększając wchłanianie do krwi wapnia z przewodu pokarmowego; w nerkach jego działanie polega głównie na zwiększaniu zwrotnego wchłaniania wapnia; jednocześnie zwiększa wydalania fosforanów, hamując ich zwrotne wchłanianie w kanalikach nerkowych
Grasica jest głównym narządem układu limfatycznego, leżącym w śródpiersiu. Jej czynność, wielkość i struktura zmieniają się z wiekiem ( po okresie dojrzewania stopniowo zanika). Powstają tu liczne hormony, w stosunku do których używa się zbiorczej nazwy: • tymozyna - jej rola polega głównie na kontrolowaniu czynności układu odpornościowego przez inicjowanie dojrzewania i różnicowania limfocytów T
Nadnercza to parzyste gruczoły, umieszczone w górnej części nerek, ważące po ok. 4-6 g. Część zewnętrzną stanowi kora nadnerczy, zajmująca 80-90 % masy gruczołu, zaś wnętrze tworzy rdzeń. Chociaż anatomicznie tworzą całość, różnią się pochodzeniem, budową oraz funkcją. Rdzeń w którym wytwarzane hormony to: • adrenalina (epinefryna) – w stanie spoczynku jej wydzielanie jest niewielkie, natomiast znacznie wzrasta pod wpływem stresorów: podnosi ciśnienie skurczowe krwi; zwiększa wydolność serca (m.in. częstotliwość skurczów); rozszerza naczynia krwionośne mięśni szkieletowych, jednocześnie zwężając je w narządach wewnętrznych i skórze; zwiększa stężenie glukozy we krwi; przyspiesza rozpad glikogenu i rozkład tłuszczów; rozszerza oskrzela i zwiększa wentylację płuc; poprawia sprawność umysłu • noradrenalina – utrzymuje odpowiednio wysokie ciśnienie krwi Kora w której wytwarzane hormony można podzielić na trzy podstawowe grupy, syntezowane w różnych komórkach warstwy korowej: • glikokortykosteroidy (kortyzol, kortykosteron, kortyzon) – odpowiedzialne głównie za gospodarkę węglowodanami • mineralokortykosteroidy (aldosteron) – wpływające na gospodarkę mineralną organizmu • hormony płciowe (androgeny i estrogeny) – bardzo wyraźnie wpływające na cały organizm, szczególnie we wczesnym wieku młodzieńczym
Trzustka jest zarówno gruczołem wewnątrz- jak i wewnątrzwydzielniczym (sok trzustkowy). Jej hormony, których źródłem są komórki wydzielnicze skupione w tzw. wyspy Langerhansa, regulują stężenie glukozy we krwi: • insulina - zmniejsza jej stężenie we krwi • glukagon - zwiększa jej stężenie we krwi
Gonady są to gruczoły o charakterze dualistycznym: wytwarzającym gamety i hormony. w jadrach oraz ciałku żółtym i pęcherzyku Graafa w jajnikach. Ich wydzielanie podlega kontroli podwzgórza oraz przysadki mózgowej. Jajniki, gdzie hormony to: estrogeny (powstające w ciałku żółtym) oraz progesteron (powstający w pęcherzyku Graafa) - ich obecność jest niezwykle ważna we wszystkich etapach rozwoju osobniczego, a ich wydzielanie znacznie wzrasta w okresie dojrzewania; wpływają na rozwój żeńskich narządów płciowych oraz wtórnych cech płciowych; warunkują zmiany zachodzące w jajnikach i macicy podczas cyklu miesiączkowego; odgrywają szczególną rolę w czasie ciąży i porodu; odpowiadają za wydzielanie mleka; ich zmniejszone stężenie jest przyczyną zaburzeń występujących u kobiet w czasie menopauzy Jądra, gdzie hormony powstają w komórkach Leydiga; obejmują kilka związków, z których najważniejszym jest: testosteron – jego odpowiednia ilość jest istotna dla rozwoju męskich cech płciowych już w okresie życia płodowego i w okresie dojrzewania; najbardziej intensywne wydzielanie przypada około 20 roku życia, po czym stopniowo maleje; odpowiada za rozwój męskich narządów płciowych, determinuje męską budowę ciała, pobudza rozrost krtani, owłosienia łonowego, zarostu oraz wzmożoną aktywność gruczołów łojowych
Układ hormonalny zbudowany jest z gruczołów dokrewnych i innych wyspecjalizowanych tkanek wytwarzających hormony. Gruczoły dokrewne wydzielają hormony wprost do krwi, do wnętrza organizmu. Hormony tkankowe zaś, są wydzielane przez pewne organy lokalnie, jak np. gastryna w żołądku. Hormony to substancje wydzielane przez pewne gruczoły i tkanki, oddziałujące na inne, odległe lub nie, części ciała.
Gruczoły to:
1. Podwzgórze
Znajduje się w mózgu. Jest gruczołem sterującym wydzielaniem przysadki. Uwalnia liberyny – czynniki pobudzające wydzielanie hormonów np. tyreoliberyna oraz statyny – czynniki hamujące, np. somatostatyna. Dodatkowo podwzgórze produkuje oksytocynę i wazopresynę argininową, które są transportowane do przysadki i przez nią wydzielane.
2. Przysadka
Również znajduje się w mózgu i wydziela ludzki hormon wzrostu, wazopresynę, oksytocynę, hormon folikulotropowy, lutenizujący, prolaktynę, tyreotropinę i adenokortykotropinę. Wazopresyna i oksytocyna są wydzielane podczas drażnienia brodawek sutkowych i szyjki macicy. Wazopresyna jest hormonem odpowiedzialnym za gospodarkę wodną organizmu. Oksytocyna z kolei powoduje skurcze macicy podczas akcji porodowej i wywołuje wyciek mleka z sutka. Hormon folikulotropowy u kobiet odpowiada za dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i uwalnianie estrogenów, natomiast u mężczyzn pobudza wytwarzanie męskich komórek rozrodczych. W ciele kobiet, hormon lutenizujący stymuluje wydzielanie estrogenów i progesteronu oraz warunkuje owulację i utrzymanie ciałka żółtego po zajściu w ciążę. Prolaktyna sprzyja wytwarzaniu mleka w gruczołach piersiowych, tyreotropina wpływa na komórki tarczycy stymulując wydzielanie tyroksyny, a adenokortykotropina pobudza korę nadnerczy do uwalniania hormonów.
3. Szyszynka
Jest niewielkim gruczołem znajdującym się w mózgu. Wydziela melatoninę, której uwalnianie wzmożone jest w nocy, kiedy jest ciemno, a zminimalizowane za dnia. Melatonina wpływa na nasz sen – jeśli jest jej za mało, pojawiają się problemy z zasypianiem i utrzymaniem ciągłości snu. Ponadto melatonina oddziałuje w pewien sposób na przysadkę, przez co opóźnia okres dojrzewania płciowego.
4. Tarczyca
Jest narządem o kształcie motyla, okrywającym m.in. tchawicę. Kojarzymy go głównie z takimi hormonami jak trijodotyronina, tyroksyna i kalcytonina. Trijodotyronina i tyroksyna przyspieszają podstawową przemianę materii, zmniejszają poziom cholesterolu we krwi, przyspieszają wydalanie wody z organizmu, powodują wzmożenie procesu rozpadu białek, ale i oddziałują na rozwój psycho-fizyczny. Kalcytonina steruje wapniem w organizmie. Pozwala na zwiększenie uwapnienia kości i obniżenie poziomu wapnia we krwi, a więc działa antagonistycznie do opisanego poniżej parathormonu.
5. Przytarczyce
Są niewielkimi czterema gruczołami znajdującymi się w bliskim sąsiedztwie z tarczycą. Wytwarzają one hormon, który we krwi zwiększa poziom wapnia, a obniża ilość fosforu – parathormon (PTH). Wpływa również an tworzenie się w nerkach witaminy D3.
6. Grasica
Jest gruczołem, który pomniejsza się z wiekiem i prawie zanika w starości. Kojarzony jest zwykle z odpornością organizmu. Wytwarza taki hormon jak tymozyna, mającego wpływ na szereg reakcji immunologicznych.
7. Trzustka
Jest gruczołem znajdującym się w jamie brzusznej, poniżej lewego podżebrza. Wydziela znaną wszystkim insulinę, obniżająca poziom glukozy we krwi oraz glukagon działający odwrotnie. Uwalnia też amylinę, zwiększającą m.in. wydzielanie glukozy z wątroby do krwiobiegu.
8. Nadnercza
Jak sama nazwa wskazuje, nadnercza znajdują się nad nerkami, a dokładniej stanowią dla nerki coś w rodzaju „kapturka”. Nadnercza są zbudowane z kory i rdzenia. Obie te struktury wydzielają hormony. Kora uwalnia m.in. androgeny, glikokortykoidy i mineralokortykoidy, których zadaniem jest regulacja przemian cukrów, białek i gospodarki elektrolitowej. W rdzeniu nadnerczy wytwarzana jest adrenalina - „hormon walki i ucieczki”, która przyspiesza pracę serca, podnosi ciśnienie krwi, centralizuje krążenie poprzez skurcz naczyń krwionośnych na obwodzie, a także zwiększa stężenie glukozy we krwi.
9. Jajniki
Są parzystymi narządami występującymi u kobiet. Wydzielają dwie grupy hormonów: estrogeny i progesteron. Do estrogenów zalicza się: estradiol, estron i estriol. Najwyższy poziom estrogenów występuje od 4 do 12 dnia cyklu miesiączkowego oraz między 19 a 25 dniem cyklu. Estrogeny powodują rozrost błony śluzowej macicy w fazie folikularnej, a w fazie lutealnej cyklu stymulują wydzielanie śluzu w drogach rodnych. Powodują też przerost mięśniówki macicy i jajowodów oraz wpływają na rozwój drugorzędowych cech płciowych (sromu, łechtaczki, pochwy, macicy i jajowodów), a także na ciemniejsze zabarwienie sutków. Ponadto dzięki nim kobiety czują popęd do mężczyzn. Progesteron jest hormonem wytwarzanym przez ciałko żółte, w jajnikach, podczas fazy lutealnej. Jego działanie jest odwrotne niż działanie estrogenów.
10. Jądra
Są gonadami męskimi. Wydzielają androgeny, w tym powszechnie znany testosteron. Warunkuje on rozwój męskich cech płciowych. U kobiet testosteron jest syntezowany w nadnerczach i jajnikach. Hormon ten powoduje przyspieszenie rozkładu białek, retencje wody i elektrolitów w organizmie.
Hormony
Są one nośnikiem informacji w układzie dokrewnym. To swoiste substancje chemiczne, powstające w gruczołach dokrewnych, których wydzielina dostaje się bezpośrednio do płynów ustrojowych: najpierw do płynu tkankowego, a stamtąd do krwi i limfy. Źródłem hormonów są również wyspecjalizowane grupy komórek wydzielniczych umiejscowionych w obrębie tkanek różnych narządów wewnętrznych, np. nerek czy przewodu pokarmowego, są to tzw. hormony tkankowe. Swoista grupą hormonów są neurohormony, wydzielane przez niektóre neurony, np. komórek podwzgórza – również są transportowane przez krew. Hormony mogą działać na najbliższe otoczenie lub docierać z krwią do tkanek narządów stosunkowo odległych od miejsca syntezy.
Stężenie hormonów zwykle wykazuje naturalne okresowe zmiany oparte na cyklu 24-godzinnym. Rytm hormonalny zmienia się również w czasie życia osobniczego, np. w okresie pokwitania (gonadotropina).
Niektóre hormony działają raczej ogólnoustrojowo (somatotropina), inne natomiast tylko jedną tkankę (tyreotropina).
Ze względu na budowę chemiczną hormony dzielimy na:
• peptydowe i białkowe (podwzgórza; przysadki mózgowej)
• steroidowe, syntezowane z cholesterolu (kora nadnerczy; płciowe z jąder/jajników)
• pochodne aminokwasów (rdzeń nadnerczy; tarczyca)
Hormony przyłączają się do swoistych receptorów na powierzchni lub wewnątrz komórek organizmu. To zapoczątkowuje szereg procesów wewnątrzkomórkowych, które prowadza do końcowej reakcji, swoistej dla określonych komórek organizmu. Hormony o różnej budowie chemicznej różnią się mechanizmem działania, ale zawsze prowadzą do zmiany aktywności komórki.
Hormony steroidowe i tarczycy są związkami rozpuszczalnymi w tłuszczach, więc sprawnie przenikają przez błonę komórkową do wnętrza komórki, aby następnie tworzyć połączenia z odpowiednimi receptorami w jej cytoplazmie. Kompleks hormon-receptor przenika do jądra komórkowego, gdzie oddziałuje z białkiem związanym z DNA. Połączenie to zapoczątkowuje sekwencję procesów prowadzących do syntezy białek, głównie enzymatycznych, decydujących o zmianie aktywności komórki.
Hormony peptydowe i białkowe, jako rozpuszczalne w wodzie, kontaktują się więc z receptorami umieszczonymi w błonie komórkowej. Połączenie hormonu z odpowiednim receptorem wpływa na zmianę struktury przestrzennej białka znajdującego się w błonie, tzw. białka G. Umożliwia to jego związanie się z enzymem błonowym (cyklozą adenylową), a tym samym jej aktywację. Ta katalizuje przemiany ATP w cykliczny AMP (cAMP), który inicjuje kaskadę reakcji aktywujących enzymy.
Hormony są wytwarzane i działają w niezwykle małych stężeniach – dlatego nawet niewielkie odchylania do normy prowadza do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Wydzielanie hormonów odbywa się na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Nadmiar określonego hormonu we krwi stanowi rodzaj zwrotnej informacji dla gruczołu, a w konsekwencji osłabienie jego wydzielania.
W regulacji czynności układu dokrewnego szczególną rolę odgrywa przysadka mózgowa. Wśród wielu innych, jej płat przedni wytwarza ormony tropowe, które pobudzają wydzielanie innych gruczołów dokrewnych: tarczycy (TSH), kory nadnerczy (ACTH) oraz jajników/jąder (FSH, LH). Nadmiar hormonu gruczołu docelowego, podległego przysadce, hamuje wydzielanie przez nią odpowiedniego hormonu tropowego. Natomiast czynność przysadki jestregulowana przez układ nerwowy za pośrednictwem podwzgórza. Przysadka jest połączona z podwzgórzem naczyniami krwionośnymi – tworzą one tzw. wrotny układ przysadki. Wraz z krwią docierają do niej neurohormony: podwzgórzowe czynniki uwalniające/hamujące jej pracę. Tu regulacja również zachodzi na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Regulacja wydzielania hormonów przez gruczoły podległe przysadce może się odbywać z pominięciem podwzgórza. Wtedy nadmiar odpowiednich hormonów we krwi zmiesza syntezę hormonów bezpośrednio w przednim płacie przysadki, zaś niedobór pobudza tę część przysadki do intensywniejszego wydzielania.
Gruczoły
Podwzgórze Oprócz hormonów, które wpływają na przysadkę mózgową wytwarza dwa inne hormony, które SA przekazywane za pośrednictwem neuronów do tylnego płata przysadki mózgowej, gdzie są magazynowane. Są to:
• wazopresyna – zapobiega odwodnieniu organizmu, powodując zatrzymywanie wody na drodze wzmożonego jej wchłaniania w kanalikach nerkowych - ogranicza to ilość widzialnego moczu i zwiększa objętość płynów ustrojowych
• oksytocyna – występuje we krwi w bardzo małych stężeniach, które zwiększają się podczas porodu, w okresie poporodowym, podczas wydzielania mleka oraz w czasie stosunku płciowego; pod jej wpływem następuje skurcz mięśni gładkich macicy, dlatego podaje się ją w celu wywołania/przyspieszenia porodu; do tkanek docelowych oksytocyny należą także gruczoły mlekowe – skurcz mięśniówki ich przewodów sprawia, że mleko przesuwa się w stronę brodawki sutkowej
Przysadka jest niewielkim gruczołem położonym w zagłębieniu kości klinowej.
Ma średnice ok. centymetra i wazy pół grama. Jej masa ulega podwojeniu u kobiet w okresie dojrzewania i ciąży. Składa się z części gruczołowej (płat przedni – ok. 70% masy gruczołu), części nerwowej (płat tylny) i części środkowej (płat środkowy), ale u człowieka jest ona słabo rozwinięta. Przysadka jest bezpośrednio połączona z mózgiem, co sprawia, że jest dość łatwo kontrolowana przed ośrodkowy układ nerwowy. Wytwarza ona cztery ww. hormony tropowe oraz dwa docelowe:
• prolaktynę – pobudza komórki gruczołów mlekowych w okresie poporodowym do intensywnego wydzielania mleka
• somatotropinę (hormon wzrostu) – działa na właściwie wszystkie tkanki i komórki; pobudza przemianę białek, tłuszczów, węglowodanów i składników mineralnych; dzięki procesów pod jej wpływem przebiegających w organizmie dochodzi do przewagi anabolizmu nad katabolizmem
Szyszynka jest niewielkim gruczołem, o wadze około 0,15 g, umiejscowionym w sąsiedztwie podwzgórza. Jej głównym hormon to:
• melatonina – jej synteza i wydzielanie jest regulowane przez bodźce świetlne rejestrowane za pomocą fotoreceptorów siatkówki oka; informacja dociera do szyszynki przez jądro nadskrzyżowaniowe; hamuje wydzielanie gonadotropin przez przysadkę mózgową; wpływa tez na reakcje odpornościowe, działając bezpośrednio na limfocyty oraz procesy starzenia się organizmu (jest przeciwutleniaczem)
Tarczyca jest położona poniżej krtani, w przedniej części szyi. Składa się z dwóch płaskich owalnych płatów, połączonych wąskim odcinkiem (cieśnią). Tarczyca dorosłego człowieka waży 10-20 g, a u kobiet jest zwykle większa niż u mężczyzn. Tarczyca zbudowana jest z wielu tysięcy niewielkich pęcherzyków: są one wypełnione tzw. koloidem tarczycowym, prawie w całości zbudowanym ze swoistego białka, tyreoglobuliny. Wytwarzane są tu:
• kalcytonina – zmniejsza stężenie wapnia we krwi – jej działanie polega głównie na blokowaniu uwalniania wapnia z kości, które mogą go zarówno przyjmować jak i oddawać
• jodowane hormony tarczycy (jod jest wychwytywany przez komórki tarczycy, która jest silnie unaczyniona, z osocza krwi; do krwi jod jest wchłanianiu z pokarmu, może tez być wdychany lub wchłaniany przez skórę) z których najważniejszy to tyroksyna: pobudza procesy utlenienia w tkankach i rozpad tłuszczów; wzmaga wchłanianie glukozy; zwiększa wydzielanie i efekt działania somatotropiny; wpływa na czynność gruczołów płciowych oraz działa regulująco na laktacje i rozród
Przytarczyce występują u człowieka jako cztery owalne gruczoły o długości
6-8 mm, położone na tylnej powierzchni płatów tarczycy – na ogół są większe u kobiet. Hormon przytarczyc to:
• parathormon – kontroluje gospodarkę wapniowo-fosforową; pod jego wpływem wapń zmagazynowany z kościach przedostaje się do krwi; współdziała z witaminą D, zwiększając wchłanianie do krwi wapnia z przewodu pokarmowego; w nerkach jego działanie polega głównie na zwiększaniu zwrotnego wchłaniania wapnia; jednocześnie zwiększa wydalania fosforanów, hamując ich zwrotne wchłanianie w kanalikach nerkowych
Grasica jest głównym narządem układu limfatycznego, leżącym w śródpiersiu.
Jej czynność, wielkość i struktura zmieniają się z wiekiem ( po okresie dojrzewania stopniowo zanika). Powstają tu liczne hormony, w stosunku do których używa się zbiorczej nazwy:
• tymozyna - jej rola polega głównie na kontrolowaniu czynności układu odpornościowego przez inicjowanie dojrzewania i różnicowania limfocytów T
Nadnercza to parzyste gruczoły, umieszczone w górnej części nerek, ważące po ok. 4-6 g. Część zewnętrzną stanowi kora nadnerczy, zajmująca 80-90 % masy gruczołu, zaś wnętrze tworzy rdzeń. Chociaż anatomicznie tworzą całość, różnią się pochodzeniem, budową oraz funkcją.
Rdzeń w którym wytwarzane hormony to:
• adrenalina (epinefryna) – w stanie spoczynku jej wydzielanie jest niewielkie, natomiast znacznie wzrasta pod wpływem stresorów: podnosi ciśnienie skurczowe krwi; zwiększa wydolność serca (m.in. częstotliwość skurczów); rozszerza naczynia krwionośne mięśni szkieletowych, jednocześnie zwężając je w narządach wewnętrznych i skórze; zwiększa stężenie glukozy we krwi; przyspiesza rozpad glikogenu i rozkład tłuszczów; rozszerza oskrzela i zwiększa wentylację płuc; poprawia sprawność umysłu
• noradrenalina – utrzymuje odpowiednio wysokie ciśnienie krwi
Kora w której wytwarzane hormony można podzielić na trzy podstawowe grupy, syntezowane w różnych komórkach warstwy korowej:
• glikokortykosteroidy (kortyzol, kortykosteron, kortyzon) – odpowiedzialne głównie za gospodarkę węglowodanami
• mineralokortykosteroidy (aldosteron) – wpływające na gospodarkę mineralną organizmu
• hormony płciowe (androgeny i estrogeny) – bardzo wyraźnie wpływające na cały organizm, szczególnie we wczesnym wieku młodzieńczym
Trzustka jest zarówno gruczołem wewnątrz- jak i wewnątrzwydzielniczym (sok trzustkowy). Jej hormony, których źródłem są komórki wydzielnicze skupione w tzw. wyspy Langerhansa, regulują stężenie glukozy we krwi:
• insulina - zmniejsza jej stężenie we krwi
• glukagon - zwiększa jej stężenie we krwi
Gonady są to gruczoły o charakterze dualistycznym: wytwarzającym gamety i hormony. w jadrach oraz ciałku żółtym i pęcherzyku Graafa w jajnikach. Ich wydzielanie podlega kontroli podwzgórza oraz przysadki mózgowej.
Jajniki, gdzie hormony to:
estrogeny (powstające w ciałku żółtym) oraz progesteron (powstający w pęcherzyku Graafa) - ich obecność jest niezwykle ważna we wszystkich etapach rozwoju osobniczego, a ich wydzielanie znacznie wzrasta w okresie dojrzewania; wpływają na rozwój żeńskich narządów płciowych oraz wtórnych cech płciowych; warunkują zmiany zachodzące w jajnikach i macicy podczas cyklu miesiączkowego; odgrywają szczególną rolę w czasie ciąży i porodu; odpowiadają za wydzielanie mleka; ich zmniejszone stężenie jest przyczyną zaburzeń występujących u kobiet w czasie menopauzy
Jądra, gdzie hormony powstają w komórkach Leydiga; obejmują kilka związków, z których najważniejszym jest:
testosteron – jego odpowiednia ilość jest istotna dla rozwoju męskich cech płciowych już w okresie życia płodowego i w okresie dojrzewania; najbardziej intensywne wydzielanie przypada około 20 roku życia, po czym stopniowo maleje; odpowiada za rozwój męskich narządów płciowych, determinuje męską budowę ciała, pobudza rozrost krtani, owłosienia łonowego, zarostu oraz wzmożoną aktywność gruczołów łojowych