Question

Informacje o kopalni Wieliczka, ok. 30 zdań. Mogą być z neta, byle nie żywcem.

Answer 1

Zarys dziejów Kopalni Soli w Wieliczce


Współczesna wiedza o początkach przemysłu solnego na ziemiach polskich jest rezultatem gruntownych badań naukowych prowadzonych dopiero od 60-tych lat XX w. Publikacje archeologów i historyków (zwłaszcza S. Fischera, A. Jodłowskiego, A. Keckowej, J. Piotrowicza i J. Wyrozumskiego) wykazały, że terenem najstarszego warzelnictwa, a potem najstarszego górnictwa soli kamiennej jest Małopolska.



Ślady pierwszej warzelni produkującej sól z solanek powierzchniowych pochodzą ze środkowego okresu neolitu (3 500 lat przed naszą erą). Zostały rozpoznane w Baryczy koło Wieliczki. W czasach historycznych, już w XI - XII w. to właśnie Wieliczka była największym ośrodkiem warzelniczym w Małopolsce, wymienionym po raz pierwszy jako Magnum Sal, czyli Wielka Sól w dokumencie legata papieskiego Idziego, datowanym przez miediewistów na lata 1124/1125 (znajdujący się na tym przekazie rok 1105 jest datą , naniesioną prawdopodobnie dopiero w XIII w.).



Odkrycie i uruchomienie eksploatacji złóż soli kamiennej nastąpiło w Bochni w połowie XIII w. Fakt ten odnotowany został w "Roczniku Kapitulnym Krakowskim" pod datą 1251 r. - "Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit" (W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było). Z tego czasu pochodzi też najstarszy szyb górniczy (poszukiwawczy), odkryty na dziedzińcu Zamku Żupnego w Wieliczce (obecnie, po zrekonstruowaniu obudowy, udostępniony dla zwiedzających w formie rezerwatu archeologiczno - górniczego). Początki eksploatacji soli kamiennej w Wieliczce na skalę przemysłową łączą się z budową szybu Goryszowskiego datowanego przez historyków na lata 80-te XIII w.



Bezpośrednim skutkiem podjęcia eksploatacji soli kamiennej było nadanie praw miejskich: Bochni - w 1253 r. i Wieliczce - w 1290 r. Pierwsza pisana wzmianka o soli kamiennej w Wieliczce zawarta jest w dokumencie lokacyjnym miasta z 1290 r., zaś szybkie postępy w jej produkcji poświadcza nadanie w 1291 r. prawa składu soli dla Oświęcimia, przez który przebiegał ku śląskowi trakt zbytu soli wielickiej.



Pod koniec XIII w. ukształtowało się przedsiębiorstwo zwane "żupami krakowskimi", obejmujące kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z tamtejszymi warzelniami. W tym układzie organizacyjnym funkcjonowało ono przez blisko 500 lat, aż do pierwszego rozbioru Polski (1772 r.), będąc największym w dawnej Rzeczypospolitej i jednocześnie jednym z największych w Europie.



Sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego (tzw. regale solne). Oblicza się, że w czasach króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.) dochody z jej sprzedaży stanowiły 1/3 wpływów do skarbu państwa. Okres świetności żup krakowskich przypadał na XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok. 2 000 ludzi, osiągając produkcję przekraczającą 30 000 ton. W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni i wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze mapy kopalni wielickiej. Długotrwałe wojny, towarzyszące im zarazy i klęski elementarne zachwiały gospodarka solną drugiej połowy wieku XVII, a zarządzający żupami dzierżawcy, zaniedbywali prace zabezpieczające, doprowadzając kopalnię do ruiny. Dopiero w następnym stuleciu specjaliści przybyli z Saksonii, na czele z J. G. Borlachem, zdołali usprawnić pod względem organizacyjnym i technicznym działalność przedsiębiorstwa.



Czasy austriackie (1772 - 1918) charakteryzują się olbrzymim wzrostem produkcji powodującym rozwój przestrzenny kopalni wielickiej, mechanizacją prac górniczych (maszyny parowe i elektryczne), zatrudnieniem fachowej kadry inżynierskiej oraz wytyczeniem dla zwiedzających kopalnię pierwszej trasy turystycznej.



W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli, dającą wiele nowych miejsc pracy i perspektywy rozwoju produkcji, konsekwentnie realizowane w latach II Rzeczypospolitej. Wprowadzona wówczas nowa technologia, polegająca na ługowaniu soli pod ziemią, pozwoliła na osiąganie wysokich wskaźników produkcyjnych i przedłużenie działalności górniczej zakładu. Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w bieżących pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia. W 1964 r. zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, zaś 30 VI 1996 r. zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Obecnie malownicze wyrobiska kopalni są użytkowane do celów turystycznych, muzealnych i leczniczych.



Wielickie złoże solne obejmuje obszar 5,5 km (na linii E-W) o szerokości od 0,5 do 1,5 km (N-S). W ciągu siedmiu wieków zgłębiono w Wieliczce 26 szybów dziennych i 180 szybików łączących poszczególne poziomy. Górniczą eksploatację złoża rozpoczęto na I poziomie (57 m pod ziemią), dochodząc z czasem do poziomu IX (327 m głębokości). Wydrążono 2 350 komór i ponad 240 km chodników. Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów komory wybrane pod koniec średniowiecza i w początkach ery nowożytnej. Dla lepszej ochrony ponad 700-letniej kopalni wydzielono w niej strefę zabytkową. Według stanu z 2004 r. obejmuje ona 218 komór i 190 chodników na poziomach I - V, w tym 20 udostępnionych do zwiedzania w ciągu Trasy Turystycznej (poziom I - III) i 16 w Muzeum Żup Krakowskich (poziom III). Podstawowym celem aktualnie prowadzonych pod ziemią prac górniczych jest ochrona substancji zabytkowej. Komory Trasy Turystycznej, Muzeum oraz inne najcenniejsze w kopalni, są zabezpieczane przed zawałami nowoczesną metodą kotwienia bądź, jak dawniej, podpierane drewnianymi kasztami. Kopalnia soli w Wieliczce posiada status zabytku i jest objęta ochroną prawną. W 1976 r. została wpisana do rejestru zabytków krajowych, a w dwa lata później na Pierwszą światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 IX 1994 r. uznana za Pomnik Historii.

Answer 2

Informacje ogólne
Wieliczka, Kopalnia Soli Wieliczka, do 1965 Żupa Solna, najstarsza czynna kopalnia soli kamiennej na świecie, w Wieliczce, niedaleko Krakowa.

Zajmuje obszar o długości 7 km, szerokości 900 m i głębokości 330 m. Ma 9 poziomów, łączna długość chodników wynosi 300 km. Po wyeksploatowaniu w ciągu 1000 lat ok. 25 mln t soli pozostało ok. 2000 komór o pojemności ok. 9 000 000 m3. Na początku lat 90. wydobywano w Wieliczce ok. 160 tys. t soli rocznie.
Historia
Pierwsze ślady warzelnictwa soli na terenie obecnej kopalni pochodzą z neolitu. Kopalnię, zwaną Magnum Sal alias Wieliczka, wymieniały dokumenty tynieckie wydane ok. 1044 przez Kazimierza I Odnowiciela.

Sól wydobywano w niej dwojakim sposobem - jako sól warzoną, przetwarzaną z solanki ze źródeł i studni solankowych, lub sposobem kopalnianym, górniczym, jako sól kamienną wydobywaną w blokach, tzw. bałwanach.

Pierwsze szyby istniały już prawdopodobnie w XI w. - najstarszy szyb, Stara Góra, uległ zniszczeniu podczas najazdu tatarskiego w XIII w. W połowie tegoż wieku powstały szyby Góra Regis (zachowany do dziś) i Wodna Góra ("góra", stara nazwa kopalnianego szybu lub złoża, dała nazwę zawodowi górniczemu i dzisiejszemu górnikowi).

1368 Kazimierz III Wielki wydał Statut Żup Krakowskich, tzw. Porządek Kazimierza, regulujący wydobycie soli, ustalający prawa i obowiązki pracowników kopalni, określający ceny soli. Król przyznał monopol handlu wielicką solą mieszczanom krakowskim, bocheńskim i wielickim, ustanawiając przywilej "prasolnictwa", założył także główny skład soli w Krakowie i skład soli eksportowej w Oświęcimiu.

Rosnące dochody z kopalni stanowiły trzecią część dochodów państwa. Dzierżawiący kopalnię królewscy zarządcy usprawniali wydobycie soli, wprowadzali metody mechanizacji pracy, m.in. w XIV w. Mikołaj Bochner zainstalował po raz pierwszy w podziemiach koła wyciągowe, tzw. dreptaki, w miejsce kołowrotów poruszanych ręcznie, a Mikołaj Serafin z Barwałdu wprowadził kierat konny jako wyciąg kopalniany.

W XVI w. dzierżawca Sebastian Lubomirski prowadził rabunkową gospodarkę, doprowadzając do stopniowego upadku kopalni oraz buntów i strajków górników. 1690 miał miejsce największy strajk górników, krwawo stłumiony, sześciu najbardziej aktywnych jego uczestników ścięto i poćwiartowano, czterech wbito na pal. W XVII w. kopalnia posiadała 3 poziomy.

W XVIII w., podczas 30-letniego zarządu sprawowanego (do 1750) przez Jana Borlacha, Wieliczka rozbudowała się, wzrosła eksploatacja soli. 1772-1918 kopalnia pozostawała pod zarządem austriackim. Oprócz dochodów z wydobycia soli rząd zaborczy zainicjował wykorzystanie kopalni jako obiektu turystycznego (1851 uroczyście obwożono po zabytkowych chodnikach kopalni cesarza Franciszka Józefa I).

W 1964 na V poziomie kopalni, na głębokości 211 m, w komorze imienia doktora Feliksa Boczkowskiego, powstało sanatorium alergologiczne Kinga dla 50 osób. 1992 kopalni zagroził trwający ponad pół roku wyciek słodkiej wody, która wlewając się do niej spowodowała liczne pęknięcia górotworu i groźne zawały, a na powierzchni osiadanie gruntu i powstanie zagłębień. Kopalnia została uratowana dzięki intensywnej akcji ratowniczej. W nieczynnej części kopalni w 1961 powstało Muzeum Żup Krakowskich, w którym prezentuje się historię Wieliczki, rozwój techniki kopalnianej, dzieje przemysłu solnego.

Róg Gwarków Wielickich z daru Bonerów

W udostępnionych do zwiedzania komorach w ciągu wieków powstały wykute w soli: rzeźby, płaskorzeźby, kaplice - do najstarszych należy kaplica Św. Antoniego (1689, dzieło górnika A. Kuczkowskiego) ze statuami solnymi św. Barbary, patronki górników, św. Magdaleny i św. Kazimierza królewicza, kościół Błogosławionej Kingi (XVII w., J. i T. Markowscy) z rzeźbionymi scenami Ostatniej Wieczerzy, ucieczki do Egiptu, Kany Galilejskiej, groty, m.in. Michałowice, Staszic (w której podczas II wojny światowej Niemcy urządzili fabrykę części do samolotów). W grudniu 1997 w komorze Piłsudski odsłonięto wykonaną przez S. Anioła z 3 bloków soli rzeźbę marszałka J. Piłsudskiego. W 1978 W została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO.

W lipcu 1999 podczas dokonywania wierceń technologicznych na trzecim poziomie kopalni, natrafiono na podziemną grotę. Ma ona 7–10 m wysokości i znajduje się ok. 2 km od szybu św. Kingi. Jej ściany porośnięte są przezroczystymi kryształami soli, z których niektóre mają po kilkanaście cm długości.

Answer 3

Wieliczka – miasto powiatowe w województwie małopolskim, w powiecie wielickim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Wieliczka oraz władz powiatu. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa krakowskiego. Według danych z 30 czerwca 2009 miasto miało 19 753 mieszkańców. Powierzchnia miasta wynosi 13,41 km².

Miejscowość rozwijała się od XIII wieku jako ważny ośrodek wydobywczy. Obecnie miasto pełni funkcję typowo turystyczną (kopalnia soli) i sypialnianą (aglomeracja krakowska).

Miasto znane jest z unikatowej w skali świata kopalni soli, którą odwiedza ponad 1 mln turystów rocznie (dane od stycznia do grudnia 2007 r. mówią o liczbie 1,2 mln osób).

Pierwsze odkryte ślady warzelnictwa pochodzą z IX wieku[15]. Powstawały wtedy pierwsze warzelnie soli, czerpiące solankę ze źródeł. Prawdopodobnie pierwszymi osadnikami była ludność z plemion celtyckich[16]. W późniejszych latach zostali oni wyparci przez ludność słowiańską. Znaczenie osady górniczej wzrosło po przeniesieniu stolicy Polski z Gniezna do Krakowa przez Kazimierza Odnowiciela. Warzelnie przynosiły wielkie dochody, których książę potrzebował na utrzymywanie dworu wraz z drużyną oraz odbudowę zniszczonego kraju[17]. Systematyczny rozwój osady górniczej zahamował najazd tatarski, który zniszczył Kraków oraz okolice[18]. Od połowy XIII wieku produkcja soli w Wieliczce polegała na wygotowywaniu ze słonej wody proszku solnego. Lecz źródła solankowe w następstwie nadmiernej eksploatacji zaczęły się wyczerpywać, dlatego przystąpiono do pogłębiania tych źródeł, czyli studzien. W 1252 roku odkryto pokłady soli kamiennej i od tej pory zaczęto wydobywać sól metodą głębinową[19]. W roku 1289, Henryk Prawy będący ówczesnym panem Ziemi Krakowskiej wydał dokument zezwalający braciom Jeskowi i Hysinboldowi założyć w Wieliczce miasto na prawie frankońskim. W kolejnym roku tj.1290 książę Przemysław II nadał Wieliczce prawa miejskie[20]. W 1311 za panowania Władysława Łokietka, pełniący obowiązki wójta Geslar de Kulpen przyłączył się do buntu wójta Alberta. Po stłumieniu buntu wójt uciekł na Śląsk, gdzie dalej urzędował jako włodarz Wieliczki[21]. We wcześniejszych latach na ternie Wieliczki osiedlali się niemieccy górnicy. Spowodowało to zastąpienie łaciny przez język niemiecki. Po upadku rebelii król spostrzegł rosnące zagrożenie germanizacją i przywrócił do użytku język łaciński. Za czasów rządów Kazimierza Wielkiego nastąpił gwałtowny i szybki rozwój miasta[22]. Miasto zostało otoczone murami, wybudowano zamek żupny i nastąpił rozwój gospodarczy miejscowości. Mikołaj Wierzynek założył szpital na Turówce (dzielnica) oraz schronisko dla bezdomnych[23]. Trzynastego wieku sięgają również dzieje wielickiego zamku, który od początku pełnił rolę siedziby administracyjnej Żup Krakowskich warzelni i kopalni soli w Wieliczce oraz Bochni. Dochody z Żup stanowiły przez wiele wieków jeden z głównych filarów polskiej gospodarki (w XIV w. dawały aż 1/3 wszystkich dochodów skarbu państwa). Wzmożone zainteresowanie turystyczne Wieliczką przyniósł wiek XVI, dzięki stworzeniu możliwości zwiedzania kopalni. Renesansowy zachwyt światem i żądza poznania przyciągały do wielickiej kopalni podróżników łaknących doświadczyć "podróży do wnętrza ziemi".Za czasów Władysława Jagiełły nastąpił rozwój terytorialny miasta. W okresie ostatnich Jagiellonów następował dalszy rozwój miasta. Struktura narodowościowa Wieliczki była dość jednolita, ponieważ koloniści niemieccy zostali spolonizowani[24]. Większość mieszkańców stanowili Polacy. W XVI wieku zaczęły tworzyć się cechy. Na początku XVII wieku było ich aż 14[25]. U szczytu potęgi gospodarczej miasta, Wieliczka była największym miastem przemysłowym w kraju.

W 1651 roku Wieliczkę nawiedziła zaraza, która zdziesiątkowała ludność miasta. W latach 1655-1660, czyli za czasów potopu szwedzkiego nastąpił schyłek gospodarczy miasta. Wieliczka została splądrowana i spalona przez Szwedów. Miasto nie było jednak terenem walk. Załoga szwedzka pilnowała kopalni oraz robotników, ściągała podatki oraz żywność[26]. Gabriel Wojniłłowicz u boku Jerzego Sebastiana Lubomirskiego przystąpił do zorganizowania liczącego ok. 3000 ludzi oddziału, który wziął udział w wyzwoleniu Wieliczki, Bochni i Wiśnicza. Bitwa odbyła się w Kamionnej, gdzie Polacy uderzyli ze wzgórza, odnosząc zwycięstwo. Po złych czasach Potopu, nastąpiła jeszcze chwila rozwoju po Wiktorii Wiedeńskiej, kiedy król Jan III Sobieski w 1683 r. ufundował dzwonnicę w centrum miasta. 9 czerwca 1772 roku rozpoczęła się okupacja Wieliczki przez siły austriackie. W 1809 zdobytą przez Austriaków Wieliczkę włączono w skład Księstwa Warszawskiego. Habsburgowie odzyskali miasto po upadku Księstwa i jego rozbiorze w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego. Od tej pory pod urzędową, niemiecką nazwą Groß Salze, stała się częścią Galicji. Za czasów rozbiorów wzrosło bezrobocie, ponieważ Austriacy ściągali nowoczesny sprzęt do kopalni z głębi Austrii, zaprzestano również produkcji machin i narzędzi na terenie miasta i okolic, ponadto z powodu niskich płac w kopalni, górnicy polscy zwalniali się masowo, co spowodowało przymusowy przyjazd górników niemieckich, węgierskich, siedmiogrodzkich oraz chorwackich[27]. Zmienił się skład narodowościowy miasta na rzecz ludności napływowej. Po wybuchu w 1846 roku powstania krakowskiego przy pomocy górników Edward Dembowski przejął władzę w Wieliczce i skarbiec kopalni soli. Został sekretarzem Jana Tyssowskiego, dyktatora rewolucji. W okresie autonomii galicyjskiej nastąpił stopniowy rozwój miasta. Wieliczka była największym skupiskiem górników w Galicji, Żupy zatrudniały ponad 2000 pracowników[28]. Dopiero pod koniec XIX wieku nastąpił rozwój budownictwa publicznego. Wcześniej rozbudowywano miasto za pieniądze prywatne. Wybudowano Kolonię Górniczą (osiedle dla rodzin górniczych), elektrownię salinarną (zaopatrywała w prąd nie tylko kopalnię, ale i miasto) oraz nowoczesną warzelnię soli. W okresie międzywojennym nastąpił rozwój terytorialny Wieliczki[29]. Powstawały nowe dzielnice mieszkaniowe. W 1933 roku miał miejsce strajk górników, spowodowany obniżką płac o 13%. Strajk stłumiono policją szturmową[30]. 7 września 1939 r. rozpoczęła się okupacja niemiecka, przez wojska niemieckie, które wkroczyły do Polski od strony Słowacji. Miasto było przeludnione, ponieważ na wieść o budowanym getcie w Krakowie, przeniosło się do Wieliczki 5400 osób pochodzenia żydowskiego. W całym mieście mieszkało 11 000 Żydów, głównie w dzielnicy Klasno[31]. Jednak po otwarciu krakowskiego getta, rozpoczęto wywózki ludności żydowskiej z Wieliczki do Krakowa. 21 stycznia 1945 roku do Wieliczki wkroczyły wojska radzieckie. Po II wojnie światowej rozpoczął się okres systematycznego rozwoju miasta[32]. W roku 1978 UNESCO postanowiło wpisać wielicką kopalnię soli na listę światowego Dziedzictwa Kultury. W 1992 roku w mieście nastąpiła katastrofa górnicza. Wyciek wody w poprzeczni Mina spowodował zapadnięcie się torowiska oraz pęknięcie murów klasztoru Franciszkanów. W 1994 miasto zostało uznane za Pomnik Historii.