Question

Wpływ rewolucji francuskiej na ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego?

Answer 1

Na rozwiązaniach przyjętych w Kodeksie Napoleona oparte były dziewiętnastowieczne ustawodawstwa cywilne innych państw - takich, jak m.in. Włochy i Hiszpania. W samej zaś Francji, Kodeks Napoleona obowiązuje - oczywiście z licznymi zmianami - do dziś.

Przed Wielką Rewolucją w końcu XVIII w. Francja nie miała jednolitego sytemu prawnego. Rozmaite prawa obowiązywały nie tylko w różnych prowincjach, lecz często także w sąsiadujących ze sobą miastach. Sytuacja ta miała swoje źródło w historii. W północnej Francji źródłem obowiązujących norm były teutońskie prawa zwyczajowe, na południu zaś obowiązujące prawa wywodziły się z ustawodawstwa rzymskiego.

Do lokalnych praw zwyczajowych doszły z czasem prawa feudalne i kościelne prawo kanoniczne. W chwili wybuchu Rewolucji istniało we Francji ok. 360 różnych systemów prawnych, co oznacza, że jeden system prawny obowiązywał przeciętnie na terytorium mniejszym od przeciętnego polskiego powiatu.

Prawny chaos spotykał się oczywiście z krytyką co światlejszych francuskich umysłów. O systemie prawnym przedrewolucyjnej Francji pisał m.in. Voltaire:

„Czyż nie jest absurdem i rzeczą niespotykaną, że to co jest zgodne z prawem w jednej miejscowości, w innej jest przestępstwem? Jakimż barbarzyństwem jest fakt, że obywatele jednego kraju muszą stosować się do odmiennych praw! Podróżując po tym państwie systemy prawne zmienia się tak często, jak rozstawne konie".

Postulat ujednolicenia obowiązującego w różnych częściach kraju prawa z całą ostrością postawiony został dopiero w czasie Wielkiej Rewolucji. Lecz mimo stosownej uchwały Konstytuanty z sierpnia 1790 r., zalecającej uchwalenie jednolitego Kodeksu Cywilnego dla całej Francji kodeks taki w okresie Rewolucji nie powstał. Nic dziwnego - często zmieniające się rewolucyjne władze zbyt były zajęte walką z prawdziwymi i wyimaginowanymi wrogami, by mieć czas na zajmowanie się reformą prawa.

Napoleon wkracza do akcji

Człowiekiem, który zajął się sprawą kodyfikacji był Napoleon Bonaparte, który w 1799 r. dokonał zamachu stanu, i ogłosił się I Konsulem Republiki. Rozumiał on bowiem, że tylko ujednolicone prawo pozwoli na pełną centralizację władzy i hierarchiczną organizację urzędów, a dzięki temu sprawne funkcjonowanie aparatu państwa. Do pracy zabrała się powołana 12 VIII 1800 r. Komisja Prawnicza Rady Stanu, w skład której wchodziło kilku wybitnych jurystów. Jej zadaniem było opracowanie wyczerpującego, prostego i zawartego w jednym tomie kodeksu, który mógłby zrozumieć każdy obywatel.

W pracach komisji, które trwały nieprzerwanie do 1804 r., intensywny udział brał sam Napoleon. Znany z niezwykle szybkiego i energicznego działania uważał, że prawnicy pracują ślamazarnie, wdają się w niepotrzebne teoretyczne wywody i popisują retoryką. Bywało, że jednym zdaniem ukrócał zbyt długi, jego zdaniem spór - w ten sposób np. zabronił dochodzenia ojcostwa. Obrady komisji były przedłużane przez Napoleona nieraz aż do świtu.

Rezultatem prac komisji było pięć nowych kodeksów:

*
prawa cywilnego,
*
procedury cywilnej,
*
prawa karnego,
*
procedury karnej,
*
kodeks handlowy.

Kodeks Napoleona

Największe z historycznego punktu widzenia miał spośród nich ogłoszony 21 III 1800 r. Kodeks Cywilny (Code Civil). Od 1807 do 1814 r. zwany był on oficjalnie Kodeksem Napoleona. Od 1814 r. obowiązywała nazwa "Kodeks Cywilny Francji", po czym w 1852 r. - a więc w czasach rządów Napoleona III - "gwoli oddania hołdu prawdzie historycznej" powrócono do nazwy Kodeks Napoleona. I choć od czasu upadku II Cesarstwa w 1870 r. powszechnie używana jest nazwa Kodeks Cywilny, to wspomniany dekret z 1852 r. nigdy nie został zniesiony. Tak więc, formalnie rzecz biorąc, francuski kodeks cywilny nadal jest "Kodeksem Napoleona".

Kodeks Napoleona jest dziełem monumentalnym, liczącym 2281 artykułów. Składa się z krótkiego tytułu wstępnego "O ogłaszaniu, skutkach i stosowaniu ustaw w ogóle" (art. 1 - 6) i trzech ksiąg (livres). Księga I "O osobach" obejmuje przepisy dotyczące osób fizycznych i prawo rodzinne. Księga II "O majątkach i różnych rodzajach własności" dotyczy prawa rzeczowego. Najdłuższa Księga III "O różnych sposobach nabywania własności" obejmuje prawo spadkowe, zobowiązania, prawo małżeńskie i majątkowe.

Kodeks Napoleona zawierał w sobie elementy dawnego francuskiego prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego, kanonicznego i ordonansów królewskich. Przede wszystkim jednak realizował on w zakresie prawa cywilnego podstawowe idee rewolucji francuskiej. Jego podstawowymi zasadami były:

*
wolność osobista jednostki,
*
formalna równość obywateli wobec prawa,
*
nienaruszalność własności prywatnej,
*
swoboda umów,
*
wolność wyznania i pracy,
*
prawo do używania własnego języka,
*
wyłącznie świecki charakter małżeństwa jako instytucji prawnej,
*
dopuszczalność rozwodów i poddanie spraw małżeńskich sądownictwu powszechnemu.

Jego istotą było więc zniesienie feudalizmu i wprowadzenie rozwiązań prawnych typowych dla ustroju kapitalistycznego.

Krok wstecz

Jednocześnie jednak, Kodeks Napoleona stanowił pod pewnymi względami krok wstecz w stosunku do ustawodawstwa z okresu Rewolucji. Działo się tak szczególnie w zakresie prawa rodzinnego, którego przepisy były jednym ze śladów osobistego wpływu Napoleona na kształt kodeksu. Bonaparte był bowiem nieodrodnym synem Korsyki, dla którego rzeczą oczywistą była bezwzględna władza ojca (i tylko ojca) nad dziećmi i męża nad żoną. Stąd jego podejście do prawa rodzinnego było niemal orientalne. Kobietom odebrano możliwość nabywania, sprzedawania czy zastawiania własności, nie pozwolono się kształcić. Zniesiono wywalczone w okresie Rewolucji prawo zrównujące dzieci pozamałżeńskie ze ślubnymi. Przywrócono barbarzyńską instytucję tzw. "śmierci cywilnej" - a więc całkowitego pozbawienia człowieka jego osobowości prawnej w stosunku do skazanych za najcięższe przestępstwa.

Osobisty wpływ Napoleona widoczny jest również w części dotyczącej cudzoziemców, którzy nie mogli korzystać we Francji z praw cywilnych, dziedziczyć majątków, otrzymywać legatów oraz darowizn.

Postępowym natomiast aspektem wpływu Napoleona na kodeks było wprowadzenie możliwości rozwodu za obopólną zgodą obydwu małżonków.

Kodeks w Polsce

W miarę, jak Napoleon stopniowo podbijał kolejne państwa Europy, w ślad za nim wędrował jego Kodeks. W ten sposób Kodeks Napoleona dotarł również do Polski. Został on bowiem nadany Księstwu Warszawskiemu - skrawkowi formalnie niepodległej Polski, utworzonemu dzięki Napoleonowi w 1807 r. Jego wprowadzenie przewidywał art. 69 nadanej Księstwu przez Napoleona Konstytucji.

Próby wprowadzenia nowego prawa wywołały jednak w małym państewku niekończące się spory, kontrowersje i polemiki. Szlachta obawiała się zniesienia władzy nad chłopem i pozbawienia majątków. Niechęć kleru budziło wprowadzenie cywilnych ślubów i rozwodów.

Pomimo tych protestów, francuskie prawo cywilne i francuska procedura sądowa utrwaliły się i utrzymały. Co więcj - gdy w 1815 r. na ziemiach byłego Księstwa Warszawskiego nastały rządy rosyjskie, Kodeks Napoleona - którego nazwa, w przeciwieństwie do Francji, cały czas pozostała niezmieniona - traktowany był jak prawo narodowe, którego należy bronić.

Jego największe dzieło

Pojawiały się niekiedy złośliwe twierdzenia, że Napoleon dlatego tak konsekwentnie dążył do opracowania nowego kodeksu, ponieważ chciał przejść do historii jako wielki prawodawca - jak Solon czy Justynian. Lecz sam Cesarz był z Kodeksu niezmiernie dumny i uważał go za swoje największe dzieło. Jak miał on powiedzieć w ostatnich latach swojego życia na Wyspie Świętej Heleny: "Moja sława nie polega na tym, że wygrałem 40 bitew. Waterloo wymazało wspomnienie tych zwycięstw, ale nie wymaże tego, co żyć wiecznie będzie - mojego kodeksu cywilnego".