Po wybuchu wojny niemiecko - radzieckiej 22 czerwca 1941 roku, Stalin dostrzegł pilną potrzebę odbudowania ruchu komunistycznego na ziemiach polskich, okupowanych przez Niemców. Na ziemię polskie przerzucono 28 grudnia 1941 roku przygotowaną w Moskwie do pracy w Polsce sześcioosobową grupę działaczy komunistycznych. W początkach stycznia 1941 roku utworzyli oni na konspiracyjnym zebraniu w Warszawie Polską Partię Robotniczą na czele której stanął Marceli Nowotko.
Tymczasem w Związku Radzieckim po ewakuacji Armii Polskiej do Iranu i wyraźnym pogorszeniu się stosunków pomiędzy Kremlem a rządem gen. Sikorskiego rozpoczął się nowy etap działalności komunistów polskich w ZSRR. Stalin dążył bowiem wyraźnie do stworzenia własnego polskiego ośrodka politycznego, niezależnego od Londynu. 1 marca 1943 roku w Moskwie powstał Związek Patriotów Polskich pod przewodnictwem Wandy Wasilewskiej. Miesiąc póżniej ogłoszono komunikat o rozpoczęciu formowania polskiej dywizji piechoty która po utworzeniu nosiła nazwę 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, jej dowódcą został generał Berling.
Przełom lat 1943 i 1944 przyniósł wydarzenia decydujące o losach Polski w następnych dziesięcioleciach. Na arenie międzynarodowej było to spotkanie Wielkiej Trójki (Stalin, Churchill, Roosevelt) w Teheranie gdzie m.in. wstępnie zaakeptowano warunki Stalina dotyczące granic Polski.
W kraju po paromiesięczynych zabiegach Polskiej Partii Robotniczej o przyciągnięcie do siebi9e innych ugrupowań w celu utworzenia własnego ośrodka władzy, została powołana w Warszawie w noc sylwestrową z 1943 na 1944 rok Krajowa Rada Narodowa. Manifest uchwalony przez KRN odmawiał rządowi polskiemu w Londynie prawa reprezentowania narodu polskiego, zapowiadał utworzenie rządu tymczasowego w Polsce, przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu. W sprawie granic KRN opowiadała się za granicą etnograficzną na wschodzie i linią Odry na zachodzie. Gwardię Ludową przekształcono w Armię Ludową której dowódcą został Michał Rola - Żymierski.
Szybkie ostępy Armii Czerwonej na zachód postawiło przed władzami polskiego Państwa Podziemnego sprawę postawy oddziałów Armii Krajowej wobec Rosjan i ewentualnego współdziałania z Armią Czerwoną. Na wschodnich terenach Rzeczpospolitej w końcu 1943 roku działały liczne, dobrze uzbrojone oddziały Armii Krajowej. Po woli zaczynały one przejmować tradycje, numery i nazwy miejscowych, przedwojennych jednostek Wojska Polskiego. Rozkaz do wystąpienia przeciwko cofającym się wojskom niemieckim, które potem nazwano planem "Burza", wydała Komenda Główna Armii Krajowej 20 listopada 1943 roku. W pierwszych dniach stycznia 1944 roku Okręg AK "Wołyń jako pierwszy przystąpił do realizacji planu "Burza". Utworzona tam 27 Dywizja Piechoty AK prowadziła walki z ukraińskimi nacjonalistami. Po nawiązaniu kontaktu z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, podjęła działania przeciwko Niemcom w okolicach Włodzimierza Wołyńskiego, zajmując kilka miejscowości. Wystąpienia oddziałów AK w ramach akcji "Burza" nastąpiło także w rejonie m.in. wileńskim, lwowskim, lubelskim.
Gdy w lipcu 1944 roku front zbliżał się Do Wisły, przez Warszawę zaczęły się przeciągać rozbitę oddziały i tabory niemieckie. Z miasta ewakuowano na zachód magazyny i składy wojskowe, urzędy, rodziny funkcjonariuszy nazistowskich. Warszawiacy z satysfakcją obserwowali zatłoczone uciekającymi Niemcami mosty na Wiśle i trasy prowadzące przez miasto na zachód. Niemal wszyscy uwierzyli, że zajęcie Warszawy przez sojuszniczą Armię Czerwoną jest kwestią kilku dni. Sowiecka radiostacja nadała w tym okresie wezwanie do Polaków o podjęcie otwartej walki z Niemcami. 31 lipca 1944 roku Komenda Główna Armii Krajowej otrzymała wiadomość o pojawieniu się radzieckich czołgów w rejonie Otwocka i Radzymina. Komunikat niemiecki głosił, że Armia Czerwona podjęła natarcie na Warszawę. Po otrzymaniu zgody Delegata Rządu na Kraj dowódca Armii Krajowej, gen. Tadeusz Bór - Komorowski wydał rozkaz o rozpoczęciu działań powstańczych w Warszawi. Godzinę "W" wyznaczono na dzień 1 sierpnia 1944 roku o godz. 17:00.
Dzięki zaskoczeniu Niemców powstańcy opanowali znaczne połacie miasta w jego lewobrzeżnej części. Powstanie w prawobrzeżnej części miasta, na Pradze, nie powiodło się i 2 sierpnia zostało stłumione przez Niemców. polacy opanowali Śródmieście, Mokotów, Ochotę, Wolę i Żoliborz ale próby połączenia zajętych części w całość operacyjną nie powiodły się. Akcją powstańczą ostały objęte także obszary podwarszawskie, zwłaszcza duże kompleksy leśne - Puszcza Kampinoska, Lasy Chojnowskie i Kabackie, gdzie znajdowały się bazy zrzutowo - zaopatrzeniowe oraz skoncentrowały się duże oddziały AK. Otrząsając się z zaskoczenia Niemcy 5 sierpnia rozpoczęli natarcie w celu odbicia tras komunikacyjnych wiodących przez Śródmieście ze wschodu na zachód. Po dwóch dniach walki pozycje powstańcze w Śródmieściu zostały przepołowione przez siły niemieckie. Do 11 sierpnia Niemcy zdobyli Ochotę i Wolę, mordując tam ponad 50 tysięcy osób. Następnie Niemcy pod dowództwem generała SS, Ericha von dem Bacha - Zelewskiego uderzyli na Stare Miasto. Walka ta trwała od 12 sierpnia do 2 września 1944 roku. Kiedy nie było już możliwości obrony w ruinach powstańcy poprzez podziemne kanały przedostali się do Śródmieścia. Mokotów skapitulował 27 września, a 3 dni póżniej ten sam los spotkał Żolibórz. Śrómieście pozostawało jedyną dzielnicą w rękach Polaków. Komenda Główna AK podjęła rozmowy o poddaniu miasta. Akt kapitulacji podpisano 2 października 1944 roku w Ożarowie. Powstańcom przyznano status jeńców wojennych.
Powstanie trwało 63 dni., W czasie trwania walk po stronie polskiej poległo około 18 tysięcy żołnierzy, zaś po niemieckiej ok. 17 tysięcy zabitych lub zaginionych.
Po wybuchu wojny niemiecko - radzieckiej 22 czerwca 1941 roku, Stalin dostrzegł pilną potrzebę odbudowania ruchu komunistycznego na ziemiach polskich, okupowanych przez Niemców. Na ziemię polskie przerzucono 28 grudnia 1941 roku przygotowaną w Moskwie do pracy w Polsce sześcioosobową grupę działaczy komunistycznych. W początkach stycznia 1941 roku utworzyli oni na konspiracyjnym zebraniu w Warszawie Polską Partię Robotniczą na czele której stanął Marceli Nowotko.
Tymczasem w Związku Radzieckim po ewakuacji Armii Polskiej do Iranu i wyraźnym pogorszeniu się stosunków pomiędzy Kremlem a rządem gen. Sikorskiego rozpoczął się nowy etap działalności komunistów polskich w ZSRR. Stalin dążył bowiem wyraźnie do stworzenia własnego polskiego ośrodka politycznego, niezależnego od Londynu. 1 marca 1943 roku w Moskwie powstał Związek Patriotów Polskich pod przewodnictwem Wandy Wasilewskiej. Miesiąc póżniej ogłoszono komunikat o rozpoczęciu formowania polskiej dywizji piechoty która po utworzeniu nosiła nazwę 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, jej dowódcą został generał Berling.
Przełom lat 1943 i 1944 przyniósł wydarzenia decydujące o losach Polski w następnych dziesięcioleciach. Na arenie międzynarodowej było to spotkanie Wielkiej Trójki (Stalin, Churchill, Roosevelt) w Teheranie gdzie m.in. wstępnie zaakeptowano warunki Stalina dotyczące granic Polski.
W kraju po paromiesięczynych zabiegach Polskiej Partii Robotniczej o przyciągnięcie do siebi9e innych ugrupowań w celu utworzenia własnego ośrodka władzy, została powołana w Warszawie w noc sylwestrową z 1943 na 1944 rok Krajowa Rada Narodowa. Manifest uchwalony przez KRN odmawiał rządowi polskiemu w Londynie prawa reprezentowania narodu polskiego, zapowiadał utworzenie rządu tymczasowego w Polsce, przeprowadzenie reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu. W sprawie granic KRN opowiadała się za granicą etnograficzną na wschodzie i linią Odry na zachodzie. Gwardię Ludową przekształcono w Armię Ludową której dowódcą został Michał Rola - Żymierski.
Szybkie ostępy Armii Czerwonej na zachód postawiło przed władzami polskiego Państwa Podziemnego sprawę postawy oddziałów Armii Krajowej wobec Rosjan i ewentualnego współdziałania z Armią Czerwoną. Na wschodnich terenach Rzeczpospolitej w końcu 1943 roku działały liczne, dobrze uzbrojone oddziały Armii Krajowej. Po woli zaczynały one przejmować tradycje, numery i nazwy miejscowych, przedwojennych jednostek Wojska Polskiego. Rozkaz do wystąpienia przeciwko cofającym się wojskom niemieckim, które potem nazwano planem "Burza", wydała Komenda Główna Armii Krajowej 20 listopada 1943 roku. W pierwszych dniach stycznia 1944 roku Okręg AK "Wołyń jako pierwszy przystąpił do realizacji planu "Burza". Utworzona tam 27 Dywizja Piechoty AK prowadziła walki z ukraińskimi nacjonalistami. Po nawiązaniu kontaktu z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, podjęła działania przeciwko Niemcom w okolicach Włodzimierza Wołyńskiego, zajmując kilka miejscowości. Wystąpienia oddziałów AK w ramach akcji "Burza" nastąpiło także w rejonie m.in. wileńskim, lwowskim, lubelskim.
Gdy w lipcu 1944 roku front zbliżał się Do Wisły, przez Warszawę zaczęły się przeciągać rozbitę oddziały i tabory niemieckie. Z miasta ewakuowano na zachód magazyny i składy wojskowe, urzędy, rodziny funkcjonariuszy nazistowskich. Warszawiacy z satysfakcją obserwowali zatłoczone uciekającymi Niemcami mosty na Wiśle i trasy prowadzące przez miasto na zachód. Niemal wszyscy uwierzyli, że zajęcie Warszawy przez sojuszniczą Armię Czerwoną jest kwestią kilku dni. Sowiecka radiostacja nadała w tym okresie wezwanie do Polaków o podjęcie otwartej walki z Niemcami. 31 lipca 1944 roku Komenda Główna Armii Krajowej otrzymała wiadomość o pojawieniu się radzieckich czołgów w rejonie Otwocka i Radzymina. Komunikat niemiecki głosił, że Armia Czerwona podjęła natarcie na Warszawę. Po otrzymaniu zgody Delegata Rządu na Kraj dowódca Armii Krajowej, gen. Tadeusz Bór - Komorowski wydał rozkaz o rozpoczęciu działań powstańczych w Warszawi. Godzinę "W" wyznaczono na dzień 1 sierpnia 1944 roku o godz. 17:00.
Dzięki zaskoczeniu Niemców powstańcy opanowali znaczne połacie miasta w jego lewobrzeżnej części. Powstanie w prawobrzeżnej części miasta, na Pradze, nie powiodło się i 2 sierpnia zostało stłumione przez Niemców. polacy opanowali Śródmieście, Mokotów, Ochotę, Wolę i Żoliborz ale próby połączenia zajętych części w całość operacyjną nie powiodły się. Akcją powstańczą ostały objęte także obszary podwarszawskie, zwłaszcza duże kompleksy leśne - Puszcza Kampinoska, Lasy Chojnowskie i Kabackie, gdzie znajdowały się bazy zrzutowo - zaopatrzeniowe oraz skoncentrowały się duże oddziały AK. Otrząsając się z zaskoczenia Niemcy 5 sierpnia rozpoczęli natarcie w celu odbicia tras komunikacyjnych wiodących przez Śródmieście ze wschodu na zachód. Po dwóch dniach walki pozycje powstańcze w Śródmieściu zostały przepołowione przez siły niemieckie. Do 11 sierpnia Niemcy zdobyli Ochotę i Wolę, mordując tam ponad 50 tysięcy osób. Następnie Niemcy pod dowództwem generała SS, Ericha von dem Bacha - Zelewskiego uderzyli na Stare Miasto. Walka ta trwała od 12 sierpnia do 2 września 1944 roku. Kiedy nie było już możliwości obrony w ruinach powstańcy poprzez podziemne kanały przedostali się do Śródmieścia. Mokotów skapitulował 27 września, a 3 dni póżniej ten sam los spotkał Żolibórz. Śrómieście pozostawało jedyną dzielnicą w rękach Polaków. Komenda Główna AK podjęła rozmowy o poddaniu miasta. Akt kapitulacji podpisano 2 października 1944 roku w Ożarowie. Powstańcom przyznano status jeńców wojennych.
Powstanie trwało 63 dni., W czasie trwania walk po stronie polskiej poległo około 18 tysięcy żołnierzy, zaś po niemieckiej ok. 17 tysięcy zabitych lub zaginionych.