Question

Przedstaw założenie programowe pracy organicznej w zaborze pruski. Wskaż przykłady konkretnych działań na tym polu.

Answer 1

Nowy świat” pozytywistów

 

Granice epoki

 

Kolejną - po romantyzmie — epokę w polskiej literaturze, zwaną pozytywizmem, ogranicza się zazwyczaj datami o różnym ciężarze gatunkowym

Wyraziście rysuje się data początkowa — rok 1863. Mimo istnienia zjawisk prepozytywistycznych przed tą datą, przebieg i klęska powstania styczniowego spowodowały nie tylko zmiany w świadomości społecznej, ale także przyspieszyły wcześniejsze procesy w sztuce i literaturze. Trudniej natomiast wyznaczyć datę zamknięcia. Przejście do Młodej Polski było mniej gwałtowne — nie rozdzieliło obu epok żadne ważne wydarzenie historyczne, a zmiany w światopoglądzie artystycznym zachodziły stopniowo. Pierwsze poetyckie tomiki polskich modernistów pojawiły się w latach dziewięćdziesiątych (Kazimierz Przerwa-Tetmajer 1891, i Kasprowicz 1894); w tym samym czasie miały miejsce ważne wystąpienia programowe Miriama (Zenona Przesmyckiego) i Stanisława Przybyszewskiego,

natomiast pierwsze znaczące utwory dramatyczne i prozatorskie Stanisława Wyspiańskiego, Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta i Wacława Berenta powstały na przełomie XIX i XX w. Równocześnie nadal tworzyli najwybitniejsi polscy pisarze pozytywistyczni: Bolesław Prus (Emancypantki 1893 i Faraon 1896), Henryk Sienkiewicz (Bez dogmatu 1891 i Quo vadis 1896), Eliza Orzeszkowa (Dwa bieguny 1893 i wiele innych powieści). Tak więc za koniec pozytywizmu można uznać — ale tylko w pewnym przybliżeniu — ostatnie lata XIX w.

 

Termin „pozytywizm”

 

Nazwanie epoki literackiej „pozytywizmem” wiąże się ze stosowanym przez zachodnioeuropejski nurt światopoglądowo-filozoficzny terminem, skonkretyzowanym najpełniej przez francuskiego filozofa Augusta Comte'a (czyt. komta, 1798 -1857) w jego sześciotomowym dziele Kurs filozofii pozytywnej (1830 -1842). „Pozytywny” to — zdaniem Comte'a -- realny, zaprzeczający wszystkiemu co cudowne; użyteczny, służący konkretnym działaniom; pewny i ścisły; wreszcie względny (relatywny), co oznacza przeciwstawienie się wszystkiemu co absolutne. Pozytywizm cechuje przy tym nastawienie socjologiczne skupiające uwagę badacza i filozofa na jednostce jako cząstce społeczeństwa i ludzkości. Tak pojmowany pozytywizm rozw,inął się przede wszystkim w Anglii, gdzie głównymi jego przedstawicielami byli: John Stuart Mill, Herbert Spencer (czyt. spenser, , Henry Thomas Bukle (czyt. bakl,. Założenia nurtu opierały się na zaufaniu do nauki, na metodzie empirycznej i całej ówczesnej wiedzy przyrodniczej. Pozytywistów łączyła niechęć do metafizyki oraz przekonanie, iż rozwój społeczeństw jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postępu. Zasady te wiązały się ściśle z postępującymi szybko zmianami cywilizacyjnymi, będącymi wynikiem rozwoju kapitalizmu europejskiego. Podstawowe założenia pozytywizmu były więc zdecydowanie antyfeudalne.

Ideologia pozytywizmu na gruncie polskim była początkowo związana z programem ekonomiczno - społecznym tzw. pracy organicznej. Kierunek ten pojawił się już w okresie międzypowstaniowym najpierw w zaborze pruskim, a później w Galicji (Lwów). Jego wzmocnienie nastąpiło po upadku powstania styczniowego. Wówczas nawiązano bezpośrednio do wymienionych wyżej francuskich i angielskich myślicieli. Od tego momentu program pozytywistyczny ogarniał coraz to nowe dziedziny, przede wszystkim zaś literaturę, zdominowaną dotąd przez twórczość romantyczną. Dla polskiego pozytywisty literatura staje się dogodnym narzędziem, służącym upowszechnianiu zadań o charakterze ogólnospołeczny

kulturą. Jest to tym skuteczniejsze, że unowocześniają się sposoby publikacji tekstów i rośnie rola prasy.

Światopogląd pozytywistyczny stworzył warunki sprzyjające rozwojowi realizmu w literaturze, a także — w początkowym okresie — jej celom dydaktycznym i założeniom tendencyjnym. Dlatego w Polsce nazwą „pozytywizm” zaczęto się posługiwać nie tylko dla określenia światopoglądu i programu społecznego, lecz również jako nazwą epoki literackiej.

 

Europa zachodnia w połowie wieku

 

Na uformowanie się polskiego pozytywizmu miały jednak wpływ nie tylko specyficzne warunki kraju pod zaborami, lecz również zachodzące w całej ówczesnej Europie procesy cywilizacyjne, obejmujące swym zasięgiem sferę ekonomiczną, stosunki społeczne, obyczajowe, politykę, kulturę i sztukę. Można więc mówić o zmianach niezwykle rozległych, wpływających na całokształt ludzkiego życia.

Początki tych zmian są znacznie wcześniejsze — niektóre z nich wystąpiły już w okresie oświecenia. Coraz widoczniej dochodził wówczas do głosu tzw. stan trzeci — mieszczaństwo (zwłaszcza w Anglii i Francji), powstawały ideologie antyfeudalne, a wraz z wynalezieniem pierwszej maszyny parowej oraz jej zastosowaniem w przemyśle i komunikacji rozpoczęła się „rewolucja przemysłowa” Na przełomie XVIII i XIX w, zmiany te ulegają gwałtownemu przyspieszeniu Wybucha Wielka Rewolucja Francuska (1789), a wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych kończy się uchwaleniem konstytucji i prezydentura, George'a Washingtona. Na początku XIX w. na kontynencie europejskim toczą się wojny napoleońskie. Próby zahamowania tych procesów przez Kongres Wiedeński i Święte Przymierze dają rezultaty jedynie na jakiś czas. W połowie Stulecia ogarnia Europę zryw, zwany Wiosną Ludów. I mimo że radykalne (często o socjalistycznym zabarwieniu) tendencje przegrywają z. siłami „starego porządku”, to jednak sprzyjają one umacnianiu się nowych form społeczno - ustrojowych. Z reguły formy te mają charakter kapitalistyczny. Najwidoczniej i najtrwalej ugruntowują się w Anglii, następnie we Francji, wreszcie - najmniej konsekwentnie w państwach niemieckich. Za oceanem wzorem nowego ustroju są rosnące w coraz większą potęgę ekonomiczną Stany Zjednoczone. Najoporniej zmiany te zachodźą w carskiej Rosji, ale i tu, wraz z rozwojem przemysłu, powoli przekształca się rzeczywistość społeczna.

W przeszłość odchodzi wielowiekowy ustrój feudalny. Odchodzi wśród konfliktów, wojen i rewolucji. Jego podstawy niszczy postęp w dziedzinie produkcji i techniki. Nowe ideologie burzą przekonanie o trwałości „starego porządku”. W połowie wieku stabilizuje się nowy układ sił społecznych, a zwycięskie na polu ekonomicznym mieszczaństwo coraz częściej sięga po władzę polityczną. Jego obyczaje, sposób myślenia, potrzeby i dążenia zaczynają odgrywać istotną rolę w ówczesnym życiu.

Procesom tym towarzyszą doniosłe zmiany cywilizacyjne. Rewolucja przemysłowa powoduje masowe migracje, powstawanie wielkich skupisk miejskich wokół fabryk, zwielokrotnienie klasy robotniczej i pojawienie się nowych zawodów (inżyniera, technika), ważnych ze względu na rozwijający się przemysł. Zmienia się również sytuacja inteligencji skupionej teraz głównie w miastach. Wynalazki i rozwijająca się technika przekształcają charakter oświaty, podporządkowując ją zasadzie użyteczności. Pisał ówczesny angielski publicysta:

„Daleko pożyteczniejsze w oczach Anglika, nad wychowanie przy stoliku szkolnym, jest wychowanie przy kantorku kupieckim i warsztacie rzemieślniczym, przy przędzalni, za pługiem, w wirze ulicznego handlu, słowem, we wszystkich zawodach, gdzie jest bezpośrednie zetknięcie się z rzeczywistym życiem”

Poglądy te nie stoją w sprzeczności z powszechnym w drugiej połowie XIX w. dążeniem do rozszerzenia oświaty na „klasy niższe”. Wymaga tego interes ekonomiczny — obsługa coraz bardziej skomplikowanych maszyn. Także zmiana trybu życia z wiejskiego na miejski tworzy m, a także formą zapoznania czytelnika z kształtującą się cywilizacją i

nowe potrzeby kulturowe. Odmienny staje się również charakter kontaktów międzyludzkich. Ówcześni socjologowie, jak n p. Herbert Spencer, uważali, iż życie społeczne opiera się na różnych formach „współdziałalności dobrowolnej” i dąży do stałego doskonalenia organizacji przemysłowej. John Stuart Mili pisał: ,,Nic widzimy żadnej naturalnej, a dostatecznej przyczyny, stojącej na przeszkodzie temu, aby pewien utopień umysłowego rozwoju – wystarczającv dla budzenia interesu do tego wszystkiego, co na to zasługuje nie mógł być własnością każdego człowieka, żyjącego w kraju ucywilizowanym”

Wszystkie te przeświadczenia wyrastały w sposób oczywisty z potrzeb nowocześnie zorganizowanego społeczeństwa kapitalistycznego, Nie- było ono jeszcze „gotowe” rodziło się dopiero w konflikcie z reliktami feudalizmu, dominującymi jeszcze w wielu państwach Europy. Nowe tendencje uzyskiwały jednak coraz widoczniejszą przewagę. Dostrzegali je wybitni teoretycy ówczesnego socjalizmu, Karol Marks i Fryderyk Engels, stwierdzając na kartach Manifestu komunistycznego(1848):

„W ciągu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego burżuazja stworzyła siły wytwórcze bardziej masowe i kolosalne niż wszystkie poprzednie pokolenia razem. Ujarzmienie sił przyrody, rozpowszechnienie maszyn, zastosowania chemii w przemyśle i rolnictwie, żegluga parowa, koleje żelazne, telegrafy elektryczne, przysposobienie pod uprawę całych części świata, uspławnienie rzek, całe, jakby spod ziemi wyczarowane rzesze ludności — które z poprzednich stuleci przypuszczało, że takie siły wytwórcze drzemią w łonie pracy społecznej”.

Jednakże, mimo ogromnego postępu cywilizacyjnego, nowa epoka stwarza nowe sprzeczności. Rodzą się konflikty klasowe między burżuazja a klasą robotniczą, tworzy nowoczesny ruch socjalistyczny. Znaczenie tych konfliktów ujawni z całą siłą druga połowa wieku.

W zasięgu wymienionych zmian pozostaje także język, który odzwierciedla nowy obraz świata. Rodzi się bowiem potrzeba nazywania powstających przedmiotów, kształtujących się międzyludzkich stosunków, układów, zależności itp. Język, służący kontaktom ekonomicznym oraz ideologiom społecznym, zmierza ku formom prostym, komunikatywnym i logicznym. Wejście do historii wielkich mas ludzkich również wpływa na przekształcenie języka. W połowie XIX w. dokonuje się demokratyzacja stylu, zanikają tradycyjne, retoryczne formy „wysokiego stylu”. Mowa codzienna staje się normą także dla języka prasy, a wraz z nią — literatury. Gatunki prozatorskie zaczynają przeważać nad poetyckimi. Pozytywizm zatem w poważnym stopniu stwarza nowy, bliski potoczności, wzór literackiej wypowiedzi. mam nadzieje ze pomoglam