Question

postanowienia artykułu Henryka i pactu conventa

PILNE!

Answer 1

Wybuch wojen inflanckich był czynnikiem, który postawił na porządku dziennym sprawę określenia wzajemnych stosunków polsko – litewskich. Zagrożenie północnych granic  Litwy miało miejsce po niemal 200 latach zrastania się obu państw. Ostatnimi czynnikami hamującymi unię było stanowisko samych Jagiellonów, którym zależało na utrzymaniu pozycji jedynego łącznika Polski i Litwy oraz możnowładztwa litewskiego broniącego swych uprawnień.
            W 1565 roku Zygmunt August nie liczący już na następcę tronu, a związany z ruchem egzekucyjnym, zrezygnował z dziedzicznych praw do Litwy i podjął starania o podpisanie dokumentu unii. W latach 1562 – 63 nastąpiła likwidacja ostatnich ograniczeń dla szlachty prawosławnej, co zjednało ją dla sprawy unii. Możnowładztwo litewskie atakowane było przez szlachtę litewską i zmuszane do ustępstw.
            W 1568 roku zebrał się w Lublinie sejm. Przyjechali także posłowie sejmu litewskiego. Magnateria litewska pod kierunkiem Mikołaja Radziwiłła Rudego starała się odwlec lub nie dopuścić do ściślejszego związku obu krajów. W 1569 roku magnateria i część szlachty litewskiej wroga unii opuściła obrady, licząc na zawieszenie sejmu. Wyjazd ten jednak przyspieszył zawarcie unii. Zygmunt August pod naciskiem sejmu polskiego zgodził się inkorporować województwa: podolskie, wołyńskie i bracławskie, a następnie na wniosek posłów z Wołynia także kijowskie. W kilkanaście dni później uchwalono akt unii, którego brzmienie znalazło uznanie szlachty litewskiej. Wrócili do Lublina magnaci litewscy, by podjąć rokowania w sprawie ostatecznego brzmienia układu. W dniu 28 czerwca 1569 roku została ostatecznie uchwalona unia między dwoma krajami.
Kancelaria królewska, Unia lubelska z 1569 r.
1. W Imię Pańskie, Amen. Ku wiecznej pamięci sprawy niżej opisanej (...).
3. Iż już Korona i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nieróżne ciało, a także nieróżna ale jedna spólna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła.
4. A temu obojemu narodowi, żeby już wiecznemi czasy jedna głowa, jeden pan i jeden król spólny rozkazował, który spólnymi głosy od Polaków i od Litwy obran, a miejsce obierania w Polszcze, a potym na Królestwo Polskie pomazan i koronowan w Krakowie będzie, któremu obieraniu wedle przywileju Aleksandrowego7°(chodzi o przywilej mielnicki z 1501 r.) niebytność której strony przekazać nie ma, albowiem powinnie et ex debito (z obowiązku) rady i wszystkie stany Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego wzywane być mają.(...) 
7. A przy koronacyi nowego króla mają być przez króla koronowanego poprzysiężone i zaraz konfirmowane na jednym liście i jednymi słowy na wieczne czasy prawa, przywileje i wolności poddanych wszystkich obojga narodów i państw tak złączonych.
8. Sejmy i rady ten oboj naród ma zawżdy mieć spólne koronne pod królem polskim panem swym i zasiadać tak panowie między pany osobami swemi, jako posłowie między posły i radzić o spólnych potrzebach, tak na sejmie jako i bez sejmu w Polszcze i w Litwie.(...)
16. Sejmów innych żadnych osobnych stanom koronnym i litewskim król J.M. składać nie będzie, jedno zawżdy spólne sejmy temu obojemu narodowi, jako ciału jednemu w Polszcze składać będzie, gdzie się J.K.Mci i radom koronnym i litewskim najsłuszniej zdać będzie (...).
            Polska i Litwa istnieć miały jako dwa państwa posiadające odrębną administrację, urzędy, prawo, wojsko i skarb, wspólny sejm, wspólnego elekcyjnego władcę, wspólnie miano prowadzić wojny i politykę zagraniczną.

SKUTKI
1.      W wyniku unii powstał stosunkowo jednolity organizm państwowy, rozległością swoją w Europie ustępujący tylko Rosi. Rzeczpospolita była państwem wielonarodowościowym i niejednolitym społecznie. Szlachta po unii stanowiła ok. 10%, a chłopi ok. 70% społeczności. 
2.      Na czele państwa stał król i wielki książę w jednej osobie. Do jego kompetencji należało zwoływanie i rozwiązywanie sejmu, bez jego zgody żadna uchwała nie miała mocy prawnej. Posiadał inicjatywę ustawodawczą i władzę wydawania ustaw we wszystkich sprawach nie zastrzeżonych specjalnie do decyzji sejmu. Decydował o wojnie i pokoju, polityce zagranicznej, był naczelnym wodzem, najwyższym sędzią, Był właścicielem niemal szóstej części ziemi. Mianował urzędników państwowych.
3.      W senacie zasiadali biskupi rzymsko – katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie oraz niektórzy najwyżsi urzędnicy państwowi. Senat pełnił funkcję wyższej izby parlamentu, miał prawo inicjatywy ustawodawczej, po unii lubelskiej liczył 140 osób.
4.      Izba poselska składała się z przedstawicieli poszczególnych ziem, których wybierano na sejmikach ziemskich. Posłowie, zaopatrzeni w instrukcje swoich wyborców obradowali pod przewodnictwem obieranego marszałka sejmu. Sejm obradował wspólnie, działał za pomocą komisji przed ni odpowiedzialnych. W podejmowaniu uchwał w zasadzie obowiązywała jednomyślność, praktycznie decydowała większość. Do kompetencji sejmu obok ustawodawstwa należała kontrola finansów państwa, a co za tym idzie kontrola niemal wszystkich poczynań króla i urzędników. Po unii izba poselska liczyła 170 osób.
5.      Oba kraje tworząc Rzeczpospolitą zachowały osobne urzędy centralne: skarb, wojsko, kancelarię i oddzielne sądownictwo. 
6.      Wojsko. Od połowy XVI wieku urząd hetmański znajdował się na ogół w rękach ludzi wykwalifikowanych, reprezentujących wysoki poziom wiedzy wojennej. Podstawową siłę zbrojną stanowić miało pospolite ruszenie. W warunkach nagłych ataków tatarskich i starć z zawodową armia okazywało się ono mało przydatne. Wzrosła rola wojska zaciężnego, które choć nieliczne, stanowiło podstawę siły zbrojnej. Słabością stałych wojsk polskich była mała liczebność. Wojsko zaciężne liczyło od 3 do 4 tysięcy ludzi. Rzadko kiedy armia polska przekraczała 10 tysięcy.
7.      Skarbowość. Organizację skarbowości w XVI wieku komplikowały dwa zjawiska: nie ustabilizowane stosunki monetarne i tzw. przewrót cen. Pierwsze zjawisko łączyło się z nieregularnością pracy mennicy koronnej w Krakowie i od 1564 roku litewskiej w Wilnie. Nieustanne psucie monety, kursowanie obcych pieniędzy wprowadzało chaos, który się pogłębiał w XVI wieku. Przewrót cen był zjawiskiem ogólnoeuropejskim. Nastąpiło przewartościowanie różnych artykułów towarowych i płac, przy bardzo silnym wzroście płac nominalnych. Inflacja złota i srebra, która zaczęła się w Hiszpanii na początku XVI wieku doprowadziła do przewrotu cen w Polsce w połowie XVI stulecia. Odbiło się to niekorzystnie na poziome życia. Mimo reform przeprowadzonych za Zygmunta Starego, skutki przewrotu cen odczuwał boleśnie skarb państwa. Dochody jego po unii lubelskiej dzieliły się na stałe (dochody z królewszczyzn) i nadzwyczajne (podatki).
8.      Sądownictwo było odrębne dla każdego stanu. Szlachta miała sądy ziemskie. Poważniejszymi sprawami, jak morderstwo, gwałt, rabunek, zajmowały się sądy grodzkie. Sądy ziemskie odbywały się w określonych terminach, sądy grodzkie działały w sposób ciągły. Wyższą instancją dla sądów grodzkich i ziemskich były sądy królewskie lub wiecowe, które przekształcono w 1578 roku w Trybunał koronny. Sądy Trybunału Koronnego odbywane w Piotrkowie dla Wielkopolski, Lublinie dla Małopolski i w Wilnie dla Litwy stały się sadami wyższej instancji przejmując część prerogatyw króla. Do kompetencji Trybunału należało rozpatrywanie apelacji od wyroków sądów ziemskich i grodzkich. Własne sady posiadało duchowieństwo, podobnie jak mieszczaństwo. Działały też sądy właściwe dla różnych samodzielnych grup religijnych (Żydzi, Ormianie).


      7 lipca 1572 roku zmarł Zygmunt August. W pierwszym  odruchu szlachta powołała konfederację samoobronną. Ślubowano sobie powstać społem na każdego, kto by łamał prawo pospolite, popełniał gwałty lub wszczął wojnę domową. Pojawił się natomiast problem kogo, kto i jak ma wybierać na króla.
            W Łowiczu zwołano zjazd senatorów wielkopolskich pod przewodnictwem prymasa Jakuba Uchańskiego. Zjazd uznał prymasa interrexem. Postanowienia zjazdu łowickiego zostały jednak odrzucone przez szlachtę wielkopolska, kujawska i senatorów małopolskich. 
            W Krakowie niemal w tym samym czasie odbył się zjazd Małopolan, których zwołał Jan Firlej. On zwołał do Krakowa nie tylko senatorów, ale i szlachtę. Wyprzedzono o 4 dni postanowienia zjazdu łowickiego. Zwolennicy prymasa uznali zjazd krakowski za próbę przechwycenia władzy przez marszałka koronnego Jana Firleja.
            Zjazd krakowski wezwał senatorów do Knyszyna. Jan Firlej popełnił błąd, pomijając tym razem szlachtę. Wśród możnowładców małopolskich doszło do rozłamu. Piotr Zborowski i Walenty Dembiński postanowili szukać kontaktu z prymasem. Później poparł ich Chodkiewicz, a Litwini zaczęli obawiać się przewagi Jana Firleja. 
            Przy osłabieniu pozycji marszałka koronnego prymas zwołał zjazd do Koła, gdzie potwierdzono jego prerogatywy jako interrexa. Ostatni zjazd odbył się w Kaskach, gdzie podjęto decyzję o zwołaniu konwokacji, gdzie miano ułożyć porządek elekcji. Postanowiono zabezpieczyć granice kraju, zasilić skarb, ujednolicić wymiar sprawiedliwości. Uchwały zjazdu w Kaskach spotkały się z potępieniem szlachty. Nie podobała się szlachcie idea głosowania przez przedstawicieli. Jan Zamoyski przeforsował elekcje viritim.

Konwokacja

            Sejm konwokacyjny odbył się w dniach 6 – 28 stycznia 1573 r. we wsi Kamień. Postanowiono, ze w okresie bezkrólewia tylko prymas może zwoływać zjazdy, mianować i koronować króla, którego ogłaszać będzie marszałek wielki koronny. Na koniec zjazdu spisano konfederacje powszechną. Obiecano nie rozbijać elekcji, nie uznawać za pana żadnego elekta, dopóki nie poprzysięże praw, przywilejów i wolności. Zawarto także pokój religijny – akt konfederacji warszawskiej. 

Kandydatury

            Zrodziły się jeszcze za życia Zygmunta Augusta, a wyklarowały w okresie konwokacji.
Henryk Walezy. Jego kandydaturę uważano początkowo za mało prawdopodobną. Wyraźny opór napotkał wśród szlachty różnowierczej. W chwili rozpoczęcia zjazdu elekcyjnego, dzięki posunięciom posła francuskiego Monluca Henryk zyskał poparcie magnatów: Olbrachta Łaskiego, Zborowskich, Dembowski, Maciejowski i Opaliński. Wybór Henryka dawał nadzieję na pogodzenie powaśnionych stron, nie groził wybuchem wojny domowej. Kandydaturę Walezego popierała Turcja, co zapowiadało dobre z nią stosunki przy wyborze Henryka.
Jan III Waza. Kandydatura wysunięta przez poselstwo szwedzkie. Był potomkiem po kądzieli rodu Jagiellonów, mężem siostry Zygmunta Augusta. Sam kandydat był człowiekiem podejrzliwym i gburowatym, zgadzał się na zagwarantowanie tolerancji religijnej. Popierali go senatorowie pruscy oraz marszałek Firlej.
Iwan IV Groźny. Uważał, że to nie on ma zabiegać o polską koronę. To Rzeczpospolita winna go prosić o jej przyjęcie. Postawił warunki, które wprowadziłyby znaczne zmiany ustrojowe. Żądał bowiem połączenia Moskwy, Litwy i Korony w jedna całość. Korona polsko – litewska miała dziedzicznie pozostawać w jego rodzinie. Ta kandydatura cieszyła się powodzeniem wśród szlachty.
Ernest Habsburg. Poparcie zyskał tylko wśród możnowładców litewskich: Radziwiłłów i Chodkiewiczów, którzy dążyli do umorzenia postanowień unii lubelskiej i większej autonomii.

Elekcja

            Głównymi kandydatami byli: Ernest Habsburg i Henryk Walezy. Przeciwko Ernestowi przemawiały antyniemieckie uczucia ogółu szlachty, szczególnie żywe w Małopolsce.
            Zjazd elekcyjny zgromadził ok. 50 tysięcy szlachty. Na polu elekcyjnym wysłuchiwano ofert posłów cudzoziemskich. Widząc przechylająca się na korzyść Henryka szalę elekcji różnowiercy opuścili pole elekcyjne. Grożąc zerwaniem sejmu wymusiła włączenie do artykułów, które miał zaprzysiąc elekt aktu konfederacji warszawskiej. 11 maja 1573 roku prymas Jakub Uchański nominował Henryka królem, a w kilka dni później Jan Firlej ogłosił. 
            Prawa, które miał zaprzysiąc Henryk spisano w dwóch odrębnych dokumentach. Artykuły Henrykowskie miały mieć charakter wieczny, pacta conventa dotyczyły tylko Henryka.
Artykuły Henrykowskie.My, rady stanu, szlachta i rycerstwo Królestwa Polskiego, narodów polskiego jako i litewskiego (...) zastrzegamy, aby przyszły nasz książę i pan świeżo przez nas obrany był obowiązanym dać nam przywilej czyli pismo, przez które by niżej wyrażone artykuły zawierające w sobie pewne nasze prawa i prerogatywy, zostały uznane i zatwierdzone, a to w sposób następujący:
1. Iż za żywota naszego my i potomkowie nasi królowie polscy (...) nie mamy mianować ani obierać jakiego składać żadnym sposobem ani kształtem wymyślonym króla, na państwo sukcesora naszego zasadzać, a to dlatego, aby zawdy wiecznymi czasy po zejściu naszym i potomków naszych wolne obieranie zostawało wszem stanom koronnym; dlaczego i tytułu dziedzica używać nie mamy ani potomkowie nasi królowie polscy.
(...) 3. A w sprawach koronnych, które się dotykać będą osoby naszej i dostojeństwa naszego, poselstw do krajów cudzych wysyłanych i cudzych także poselstw słuchania i odprawowania, wojsk jakich albo żołnierzów zbierania albo przyjmowania, my i potomkowie nasi nie zaczynać i czynić nie mamy bez rady rad koronnych obojga narodu, a praw sejmowi należących w niczym się naruszając (...)
4. O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy mimo pozwolenie sejmowe wszech stanów, ani za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obyczajem wywodzić żadnym obyczajem ani prośbą naszą królewską ani płaceniem piąciu grzywien od włóczni, my i potomkowie nasi królowie polscy nie mamy i słowem naszym królewskim przyrzekamy. (...)
9. Sejm walny koronny we dwie lecie najdalej być ma składan, a gdzie by tego pilna a gwałtowna potrzeba Rzplitej, tedy za radą panów rad obojga państwa jako czas i potrzeba Rzplitej przynosić będzie, powinni go składać będziem, a dłużej go dzierżyć nie mamy najdalej do sześciu niedziel. (...)
17 Osobliwie to warujemy, iż podatków ani poborów żadnych w imionach naszych królewskich i rad duchownych, także ceł nowych miast naszych w Polszcze i Wielkim Księstwie Litewskim i we wszystkich ziemiach naszych do Korony należących składać i postanawiać nie mamy, bez zwolenia wszech stanów na sejmie walnym (...).
21 A jeślibyśmy (czego Boże uchowaj) co przeciw prawom, wolnościom, artykułom, kondycyjom wykroczyli albo czego nie wypełnili, tedy obywatele koronni obojga narodu od posłuszeństwa i wiary nam powinnej wolne czynimy i panowania.
Stanowiono i pisano to wszystko przez rady koronne obojga narodu, rycerstwo i stany wszech państw do Korony należących, na sejmie elekcyjnym pospolitym pod Warszawą przy wsi Kamieniu dnia dwunastego miesiąca maja roku Bożego 1573.

Pacta conventa

1. Aby były pewne pakta między Koroną Polską a Królestwem Francuskim.
2. Aby król francuski na wojnę moskiewską 4 tysiące Gwaskonów posłał i na sześć miesięcy żołd im zapłacił (...).
3. Aby król kosztem swym na morzu armadę chował (...). 4. Aby naszym kupcom wolno było jeździć do Francji (...).
5. Aby król do Korony z państw swych powinien był wnaszać na każdy rok czterykroć sto tysięcy i pięćdziesiąt tysięcy złotych.
6. Aby wszystkie długi królewskie i Rzplitej popłacił (...).
7. Aby Akademię Krakowską restaurował i ludzie uczone w niej kosztem swym chował.
8. Aby Przynajmniej sto szlachciców polskich kosztem swym w akademjej paryskiej wychowywał, aby też polowicę drugą na dworze królów i książąt postronnych.
g. Aby tu cudzoziemców żadnych król nie chował, a te coby z nim przyjechali żeby precz odesłał (...). 

            W Artykułach Henrykowskich zawarto główne zasady ustroju Rzeczypospolitej: 
·        król zwołuje sejm przynajmniej co dwa lata na 6 tygodni.
·        żenić się może za zgoda senatu
·        ma szanować akt konfederacji warszawskiej
·        pospolite ruszenie uchwalić mógł tylko sejm, a prowadzić tylko król
·        skarb królewski miał zabezpieczyć granice państwa;
·        tron miał być elekcyjny, a nie dziedziczny;
·        wprowadzony został obowiązek kontrasygnaty kanclerza na wszelkich dokumentach państwowych;
·        król nie mógł wprowadzić nowych podatków.
Henryk nie chciał zaprzysiąc artykułów ze względu na dwa punkty, a mianowicie o pokoju religijnym i i możliwości wypowiedzenia posłuszeństwa. Zobowiązał się jedynie do ich zaprzysiężenia.
16 lutego 1574 roku Henryk Walezy dotarł do Krakowa na sejm koronacyjny. Artykułów Henrykowskich nie zaprzysiągł, małżeństwa z Anną Jagiellonką zawrzeć nie zamierzał. W nocy z 18 na 19 czerwca na wiadomość o bezpotomnej śmierci Karola IX Henryk uciekł z Krakowa. Odkrycie ucieczki króla wywołało wielkie zamieszanie na dworze królewskim. Podkomorzy nadworny Jan Tęczyński dogonił króla pod Pszczyną. Zaklinał Henryka, by wrócił do Polski, ustanowił rządy zastępcze. Henryk obiecał jedynie wrócić do Polski za trzy – cztery miesiące, a  jako poręczenie dał kasztelanowi pierścień zdjęty z palca.