Wielkie Jeziora Mazurskie stanowią największy w Polsce zespół połączonych kanałami jezior i zajmują około 20% powierzchni Krainy Wielkich Jezior. Bogactwo jezior sprawia, że krajobraz tego regionu wyróżnia się na tle pozostałych regionów przyrodniczych Polski.
// //
Położenie Wielkie Jeziora Mazurskie położone są we wschodniej części Pojezierza Mazurskiego. Granice obszaru pokrywają się z geograficznymi granicami mezoregionu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, obejmując dodatkowo fragment Równiny Mazurskiej. Na południu Wielkich Jezior Mazurskich znajduje się zwarty kompleks Puszczy Piskiej, a od wschodu ogranicza kompleks Puszczy Boreckiej. Na północy obszar graniczy z Krainą Węgorapy, a od zachodu z Pojezierzem Mrągowskim.
Krajobraz
System połączonych kanałami Wielkich Jezior Mazurskich na północy rozpoczyna jezioro Mamry, poniżej położone jest jezioro Niegocin przechodzące w jeziora rynnowe: Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie. Na wschód od jeziora Mikołajskiego położone jest największe w Polsce jezioro Śniardwy.
Krajobraz kształtował się podczas fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. Wielkie Jeziora Mazurskie stanowią głębokie poprzeczne obniżenie w wyniesionym garbie pojeziernym. Podczas kolejnych postojów cofający się lodowiec usypywał wzgórza morenowe, zbudowane ze żwiru, gliny oraz dużej ilości naniesionych przez lodowiec głazów. Wzgórza moreny czołowej tworzą biegnące równoleżnikowo, równoległe do siebie ciągi. W zagłębieniach między wzgórzami moreny czołowej lodowiec pozostawił olbrzymie bryły martwego lodu, które po wytopieniu się wypełniły wodami misy wytopiskowe i rynny. Cofający lodowiec pozostawił po sobie również niecki moreny dennej, gdzie uformowały się torfowiska, bagna oraz płytkie jeziora.
W ten sposób powstał połączony system wielkich jezior, który na północy rozpoczyna rozgałęziona morenowa niecka kompleksu jeziora Mamry. Poniżej położone jest jezioro Niegocin przechodzące w jeziora rynnowe: Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie. Na wschód od jeziora Mikołajskiego położone jest największe w Polsce jezioro Śniardwy.
Jeziora połączone są systemem kanałów i mają wyrównany poziom wód na wysokości 116m. Wody z jezior odpływają w dwóch kierunkach - za pośrednictwem Węgorapy wypływającej z jeziora Mamry do Pregoły oraz za pośrednictwem Pisy wypływającej z jeziora Roś do Wisły.
Na południu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich występują rozległe równiny – sandry, uformowane z piasków naniesionych przez wody topniejącego lodowca. Występują również nieregularne wzgórza o łagodnym spadku – kemy oraz wydłużone pagórki o stromych zboczach – ozy.
Ekosystem Skład flory jaka występuje w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich wykształcił się w wyniku zmian klimatycznych, wędrówek oraz osiedlania się roślin które pochodziły z różnych obszarów fitogeograficznych. Szata roślinna odznacza się różnorodnością zespołów roślinnych. Duży wpływ na charakter szaty roślinnej wywarł stosunkowo surowy klimat. Występują tu gatunki pochodzenia północnego w tym wiele gatunków uchodzących za relikty polodowcowe, które przetrwały z dawnych okresów geologicznych.
Większość jezior pod względem biologicznym ma charakter eutroficzny. Są to jeziora żyzne, o wodach mało natlenionych i słabo przejrzystych. Roślinność, która porasta brzegi wykazuje charakterystyczną strefowość. Granice między lądem a wodą zajmuje pas oczeretów. W zwartych zespołach dominuje trzcina pospolita (Phragmites australis), rzadziej występuje oczeret jeziorny (Schoenoplektus lacustris), pałka szerokolistna (Typha latifolia) oraz tatarak (Acorus calamus).
W następnej strefie, którą stanowią rośliny o liściach pływających występują grążel żółty (Nuphar lutea), grzybienie białe (Nymphaea alba), rdestnice: pływająca (Potamogeton natans) i połyskująca (Potamogeton lucens). Spośród roślinnych reliktów polodowcowych występują grzybienie północne (Nymphaea candida), Przemieszczając się w głąb jeziora występują rośliny o liściach zanurzonych. Do roślin całkowicie zanurzonych w wodzie należą m.in. rdestnice (Charophyta), moczarka kanadyjska (Elodea canadiensis), rogatek sztywny (Ceratophylum demersum), wywłócznik kłosowy (Myriophyllum spicatum), przesiąkra okółkowa (Hydrilla verticiliata) stanowiąca relikt polodowcowy. W strefie roślin podwodnych, w najgłębszych partiach zbiorników wodnych występują ramienice (Charophyta) i mech wodny (Riccia fluitans).
Niskie brzegi jezior oraz bagna śródleśne porastają olsy charakteryzujące się kępkowatą strukturą. W kotlinie jeziora Mamry występuje fragment lasu łęgowo – jesionowego, w innych częściach kraju łęgi porastają doliny rzek. Bogaty podszyt stanowią czeremcha (Prunus padus), kalina (Viburnum opulus), kruszyna (Frangula alnus). W bujnym runie występują gatunki chronione: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), który jest rośliną trującą i storczyk podkolan zielonawy (Platanthera chlorantha).
Wysokie brzegi jezior Śniardwy, Tałty i Ryńskiego porastają rośliny tworzące murawy kserotermiczne. Mocno nasłonecznione zbocza wzgórz morenowych stanowią żyzne siedlisko, na którym wyrastają bujne murawy z udziałem chabra łąkowego (Centaurea jacea), koniczyny polnej (Trifolium arvense), świetlika łąkowego (Euphrasia rostkoviana), goździka nakrapianego oraz ciepłolubne zarośla dzikich róż (Rosa canina) , głogu (Crataegus monogyna) i leszczyny (Corylus avellana). Dużą osobliwość stanowią występujące na tym terenie dwa najrzadsze chronione gatunki, których stanowiska znajdują się na brzegu jeziora Ryńskiego: dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) i zawilec wielokwiatowy (Anemone sylvestris).
Znaczne powierzchnie zajmują zbiorowiska roślinności torfowiskowej. Występują nad brzegami jezior oraz w miejscach gdzie wcześniej występowały zbiorniki wodne, wypełnione torfem i wypłycone na skutek zarastania oraz osuszania. Są to torfowiska niskie i przejściowe. Część z nich została osuszona i zamieniona w łąki. Zachowała się tu największa grupa gatunków rzadkich, określanych mianem reliktów polodowcowych.
Jedyne stanowisko w Polsce na terenie Wielkich Jezior Mazurskich zajmuje przytulia trójdzielna (Galium uliginosum). Ochronie podlegają również: brzoza niska (Betula humilis), wierzba borówkolistna (Salix myrtylloides) i wierzba lapońska (Salix lapponum). Torfowiska niskie porośnięte są przez liczne gatunki turzyc (Cypraceae). Torfowiska wysokie zajmują niewielkie powierzchnie i porośnięte są sosnowym borem bagiennym (Vaccinio uliginosi-Pinetum). W runie można spotkać rzadkie gatunki pochodzenia północnego takie jak: bażyna czarna (Empetrum nigrum), rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), żurawina błotna (Vaccinium oxycoccos).
Znaczne powierzchnie zajmują przestrzenie bezdrzewne - łąki oraz pastwiska. Na łąkach wyżej położonych, na glebach mineralnych występują łąki suche. Rozwinął się tu zespół roślin, wśród których spotkać można jaskier ostry (Ranunculus acris), pięciornik gęsi (Potentilla anserina), stokrotkę pospolitą (Bellis perennis). W dolinach cieków oraz w miejscach osuszonych torfowisk powstały łąki wilgotne, rośnie tu kuklik zwisły (Geum rivale), bodziszek łąkowy (Geranium pratense), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria).
Puszcza Piska to największy kompleks leśny na tym terenie. Porastają ją bory sosnowo-świerkowe z dużym udziałem gatunków liściastych. Występują: lipa drobnolistna (Tilia cordata), dąb szypułkowy (Quercus robur), klon (Acer platanoides), osika (Populus tremula). Charakterystyczny jest brak buka, który na tym terenie zastępuje grab (Carpinus betulus).
Ptaki Wielkie Jeziora Mazurskie są ciekawym i bogatym siedliskiem najróżniejszych ptaków. Nad brzegami jezior oraz na bagnach gnieżdżą się liczne gatunki ptaków wodnych i błotnych. Spotkać tu można płaskonosa (Anas clypeata), perkoza dwuczubego (Podiceps cristatus), łyskę (Fulica atra) oraz mewę smieszkę (Larus ridibundus). W trzcinowiskach gnieździ się bąk (Botaurus stellaris), bączek (Ixobrychus minutus), wodnik (Rallus aquaticus). Licznie występują kormorany (Phalacrocorax carbo) i czaple (Ardea cinerea). Typowym gatunkiem jeziornym jest łabędź niemy (Cygnus olor), którego duża kolonia znajduje się na jeziorze Łuknajno. Gniazduje rzadki bocian czarny (Ciconia nigra), czajki (Vanellus vanellus), bekasy (Gallinago media), bataliony (Philomachus pugnax). Na śródleśnych bagnach spotkać można żurawia (Grus grus). Na uwagę zasługują również występujące na tym obszarze ptaki drapieżne. Z rzadkich gatunków należy wymienić gnieżdżące się tutaj: kania czarna (Milvus migrans) i rdzawa (Milvus milvus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina) oraz bielik (Haliaeetus albicilla).
Ochrona przyrody Południowa część Wielkich Jezior Mazurskich – rejon jeziora Śniardwy - objęty został ochroną w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Ponadto, najcenniejsze przyrodniczo obszary objęto ochroną rezerwatową. Najwięcej powołano rezerwatów ornitologicznych, w celu ochrony miejsc lęgowych ptactwa wodnego, oraz rezerwaty ornitologiczno-krajobrazowe. Rezerwat "Siedmiu Wysp Jeziora Oświn" oraz rezerwat "Jezioro Łuknajno" zostały wpisane na listę Konwencji Ramsarskiej, chroniącej tereny bagienne i błotne o międzynarodowym znaczeniu. Rezerwat "Jezioro Łuknajno" ze względu na swe wyjątkowe walory, występuje tu jedna z najliczniejszych w Europie i największa w Polsce kolonia łabędzia niemego, został wpisany na światową listę rezerwatów biosfery. Znajdujące się na terenie Wielkich Jezior Mazurskich pomniki przyrody w większości stanowią głazy narzutowe oraz sędziwe drzewa.
Opracowano na podstawie:
Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, Panfil J., 1985, Pojezierze Mazurskie, seria Przyroda polska, Wiedza Powszechna, Warszawa, Szafer W., Zarzycki K., red. 1972, Szata roślinna Polski, t.1, t.2, PWN, Warszawa.
Wielkie Jeziora Mazurskie stanowią największy w Polsce zespół połączonych kanałami jezior i zajmują około 20% powierzchni Krainy Wielkich Jezior. Bogactwo jezior sprawia, że krajobraz tego regionu wyróżnia się na tle pozostałych regionów przyrodniczych Polski.
// //Położenie
Wielkie Jeziora Mazurskie położone są we wschodniej części Pojezierza Mazurskiego. Granice obszaru pokrywają się z geograficznymi granicami mezoregionu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, obejmując dodatkowo fragment Równiny Mazurskiej. Na południu Wielkich Jezior Mazurskich znajduje się zwarty kompleks Puszczy Piskiej, a od wschodu ogranicza kompleks Puszczy Boreckiej. Na północy obszar graniczy z Krainą Węgorapy, a od zachodu z Pojezierzem Mrągowskim.
Krajobraz
System połączonych kanałami Wielkich Jezior Mazurskich na północy rozpoczyna jezioro Mamry, poniżej położone jest jezioro Niegocin przechodzące w jeziora rynnowe: Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie. Na wschód od jeziora Mikołajskiego położone jest największe w Polsce jezioro Śniardwy.Krajobraz kształtował się podczas fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. Wielkie Jeziora Mazurskie stanowią głębokie poprzeczne obniżenie w wyniesionym garbie pojeziernym. Podczas kolejnych postojów cofający się lodowiec usypywał wzgórza morenowe, zbudowane ze żwiru, gliny oraz dużej ilości naniesionych przez lodowiec głazów. Wzgórza moreny czołowej tworzą biegnące równoleżnikowo, równoległe do siebie ciągi. W zagłębieniach między wzgórzami moreny czołowej lodowiec pozostawił olbrzymie bryły martwego lodu, które po wytopieniu się wypełniły wodami misy wytopiskowe i rynny. Cofający lodowiec pozostawił po sobie również niecki moreny dennej, gdzie uformowały się torfowiska, bagna oraz płytkie jeziora.
W ten sposób powstał połączony system wielkich jezior, który na północy rozpoczyna rozgałęziona morenowa niecka kompleksu jeziora Mamry. Poniżej położone jest jezioro Niegocin przechodzące w jeziora rynnowe: Ryńskie, Tałty, Mikołajskie, Bełdany i Nidzkie. Na wschód od jeziora Mikołajskiego położone jest największe w Polsce jezioro Śniardwy.
Jeziora połączone są systemem kanałów i mają wyrównany poziom wód na wysokości 116m. Wody z jezior odpływają w dwóch kierunkach - za pośrednictwem Węgorapy wypływającej z jeziora Mamry do Pregoły oraz za pośrednictwem Pisy wypływającej z jeziora Roś do Wisły.
Na południu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich występują rozległe równiny – sandry, uformowane z piasków naniesionych przez wody topniejącego lodowca. Występują również nieregularne wzgórza o łagodnym spadku – kemy oraz wydłużone pagórki o stromych zboczach – ozy.
Ekosystem
Skład flory jaka występuje w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich wykształcił się w wyniku zmian klimatycznych, wędrówek oraz osiedlania się roślin które pochodziły z różnych obszarów fitogeograficznych. Szata roślinna odznacza się różnorodnością zespołów roślinnych. Duży wpływ na charakter szaty roślinnej wywarł stosunkowo surowy klimat. Występują tu gatunki pochodzenia północnego w tym wiele gatunków uchodzących za relikty polodowcowe, które przetrwały z dawnych okresów geologicznych.
Większość jezior pod względem biologicznym ma charakter eutroficzny. Są to jeziora żyzne, o wodach mało natlenionych i słabo przejrzystych. Roślinność, która porasta brzegi wykazuje charakterystyczną strefowość. Granice między lądem a wodą zajmuje pas oczeretów. W zwartych zespołach dominuje trzcina pospolita (Phragmites australis), rzadziej występuje oczeret jeziorny (Schoenoplektus lacustris), pałka szerokolistna (Typha latifolia) oraz tatarak (Acorus calamus).
W następnej strefie, którą stanowią rośliny o liściach pływających występują grążel żółty (Nuphar lutea), grzybienie białe (Nymphaea alba), rdestnice: pływająca (Potamogeton natans) i połyskująca (Potamogeton lucens). Spośród roślinnych reliktów polodowcowych występują grzybienie północne (Nymphaea candida), Przemieszczając się w głąb jeziora występują rośliny o liściach zanurzonych. Do roślin całkowicie zanurzonych w wodzie należą m.in. rdestnice (Charophyta), moczarka kanadyjska (Elodea canadiensis), rogatek sztywny (Ceratophylum demersum), wywłócznik kłosowy (Myriophyllum spicatum), przesiąkra okółkowa (Hydrilla verticiliata) stanowiąca relikt polodowcowy. W strefie roślin podwodnych, w najgłębszych partiach zbiorników wodnych występują ramienice (Charophyta) i mech wodny (Riccia fluitans).
Niskie brzegi jezior oraz bagna śródleśne porastają olsy charakteryzujące się kępkowatą strukturą. W kotlinie jeziora Mamry występuje fragment lasu łęgowo – jesionowego, w innych częściach kraju łęgi porastają doliny rzek. Bogaty podszyt stanowią czeremcha (Prunus padus), kalina (Viburnum opulus), kruszyna (Frangula alnus). W bujnym runie występują gatunki chronione: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), który jest rośliną trującą i storczyk podkolan zielonawy (Platanthera chlorantha).
Wysokie brzegi jezior Śniardwy, Tałty i Ryńskiego porastają rośliny tworzące murawy kserotermiczne. Mocno nasłonecznione zbocza wzgórz morenowych stanowią żyzne siedlisko, na którym wyrastają bujne murawy z udziałem chabra łąkowego (Centaurea jacea), koniczyny polnej (Trifolium arvense), świetlika łąkowego (Euphrasia rostkoviana), goździka nakrapianego oraz ciepłolubne zarośla dzikich róż (Rosa canina) , głogu (Crataegus monogyna) i leszczyny (Corylus avellana). Dużą osobliwość stanowią występujące na tym terenie dwa najrzadsze chronione gatunki, których stanowiska znajdują się na brzegu jeziora Ryńskiego: dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) i zawilec wielokwiatowy (Anemone sylvestris).
Znaczne powierzchnie zajmują zbiorowiska roślinności torfowiskowej. Występują nad brzegami jezior oraz w miejscach gdzie wcześniej występowały zbiorniki wodne, wypełnione torfem i wypłycone na skutek zarastania oraz osuszania. Są to torfowiska niskie i przejściowe. Część z nich została osuszona i zamieniona w łąki. Zachowała się tu największa grupa gatunków rzadkich, określanych mianem reliktów polodowcowych.
Jedyne stanowisko w Polsce na terenie Wielkich Jezior Mazurskich zajmuje przytulia trójdzielna (Galium uliginosum). Ochronie podlegają również: brzoza niska (Betula humilis), wierzba borówkolistna (Salix myrtylloides) i wierzba lapońska (Salix lapponum). Torfowiska niskie porośnięte są przez liczne gatunki turzyc (Cypraceae). Torfowiska wysokie zajmują niewielkie powierzchnie i porośnięte są sosnowym borem bagiennym (Vaccinio uliginosi-Pinetum). W runie można spotkać rzadkie gatunki pochodzenia północnego takie jak: bażyna czarna (Empetrum nigrum), rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), żurawina błotna (Vaccinium oxycoccos).
Znaczne powierzchnie zajmują przestrzenie bezdrzewne - łąki oraz pastwiska. Na łąkach wyżej położonych, na glebach mineralnych występują łąki suche. Rozwinął się tu zespół roślin, wśród których spotkać można jaskier ostry (Ranunculus acris), pięciornik gęsi (Potentilla anserina), stokrotkę pospolitą (Bellis perennis). W dolinach cieków oraz w miejscach osuszonych torfowisk powstały łąki wilgotne, rośnie tu kuklik zwisły (Geum rivale), bodziszek łąkowy (Geranium pratense), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria).
Puszcza Piska to największy kompleks leśny na tym terenie. Porastają ją bory sosnowo-świerkowe z dużym udziałem gatunków liściastych. Występują: lipa drobnolistna (Tilia cordata), dąb szypułkowy (Quercus robur), klon (Acer platanoides), osika (Populus tremula). Charakterystyczny jest brak buka, który na tym terenie zastępuje grab (Carpinus betulus).
Ptaki
Wielkie Jeziora Mazurskie są ciekawym i bogatym siedliskiem najróżniejszych ptaków. Nad brzegami jezior oraz na bagnach gnieżdżą się liczne gatunki ptaków wodnych i błotnych. Spotkać tu można płaskonosa (Anas clypeata), perkoza dwuczubego (Podiceps cristatus), łyskę (Fulica atra) oraz mewę smieszkę (Larus ridibundus). W trzcinowiskach gnieździ się bąk (Botaurus stellaris), bączek (Ixobrychus minutus), wodnik (Rallus aquaticus). Licznie występują kormorany (Phalacrocorax carbo) i czaple (Ardea cinerea). Typowym gatunkiem jeziornym jest łabędź niemy (Cygnus olor), którego duża kolonia znajduje się na jeziorze Łuknajno. Gniazduje rzadki bocian czarny (Ciconia nigra), czajki (Vanellus vanellus), bekasy (Gallinago media), bataliony (Philomachus pugnax). Na śródleśnych bagnach spotkać można żurawia (Grus grus). Na uwagę zasługują również występujące na tym obszarze ptaki drapieżne. Z rzadkich gatunków należy wymienić gnieżdżące się tutaj: kania czarna (Milvus migrans) i rdzawa (Milvus milvus), orlik krzykliwy (Aquila pomarina) oraz bielik (Haliaeetus albicilla).
Ochrona przyrody
Południowa część Wielkich Jezior Mazurskich – rejon jeziora Śniardwy - objęty został ochroną w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Ponadto, najcenniejsze przyrodniczo obszary objęto ochroną rezerwatową. Najwięcej powołano rezerwatów ornitologicznych, w celu ochrony miejsc lęgowych ptactwa wodnego, oraz rezerwaty ornitologiczno-krajobrazowe. Rezerwat "Siedmiu Wysp Jeziora Oświn" oraz rezerwat "Jezioro Łuknajno" zostały wpisane na listę Konwencji Ramsarskiej, chroniącej tereny bagienne i błotne o międzynarodowym znaczeniu. Rezerwat "Jezioro Łuknajno" ze względu na swe wyjątkowe walory, występuje tu jedna z najliczniejszych w Europie i największa w Polsce kolonia łabędzia niemego, został wpisany na światową listę rezerwatów biosfery. Znajdujące się na terenie Wielkich Jezior Mazurskich pomniki przyrody w większości stanowią głazy narzutowe oraz sędziwe drzewa.
Opracowano na podstawie:
Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, Panfil J., 1985, Pojezierze Mazurskie, seria Przyroda polska, Wiedza Powszechna, Warszawa, Szafer W., Zarzycki K., red. 1972, Szata roślinna Polski, t.1, t.2, PWN, Warszawa.