Question

Napisz referat na temat:

Oświecenie w Rzeczpospolitej w XVIIIw.
plis pomóżcie daje naj.

Answer 1

Wczesne oświecenie, czyli lata 1730-1764, to okres przedstanisławowski, w którym ostatnie przejawy baroku współegzystują jeszcze z nowymi tendencjami. Zaczątki myśli oświeceniowej pojawiają się w stolicy, gdzie docierają za pośrednictwem pisarzy kształconych na uniwersytetach zagranicznych. W tym czasie powstają pierwsze instytucje, będące zapowiedzią przemian reformatorskich, takie jak Collegium Nobilium w Warszawie, założone przez S. Konarskiego w 1740 roku i Biblioteka Rzeczypospolitej utworzona w 1747 roku w Warszawie z inicjatywy braci Załuskich. W okresie wczesnego oświecenia przenikają do Polski pierwsze echa klasycyzmu.

Klasycyzm stanisławowski przypada na okres rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc na lata1765-1787. W tym czasie tworzą najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, a działania zmierzające do reformy ustroju państwa polskiego przybierają na sile, owocując m.in. utworzeniem licznych instytucji życia społecznego i kulturowego (czasopismo „Monitor”, Szkoła Rycerska, teatr publiczny). Klasycyzm stanisławowski podzielić można na dwie fazy. W pierwszej, której końcowa data to rok 1773 (konfederacja barska i pierwszy rozbiór Polski) w publicystyce, literaturze i teatrze daje się zauważyć wzrost optymizmu oraz nadziei na uzdrowienie państwa. Druga (1774-1787) naznaczona została poczuciem rosnącego zagrożenia całkowitą utratą niepodległości.

Trzecia faza polskiego oświecenia, przypadająca na lata 1787-1795, to okres obrad Sejmu Czteroletniego, insurekcji kościuszkowskiej, oraz trzeci rozbiór Polski oznaczający upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tym czasie szczególnie intensywnie rozwija się publicystyka, reprezentowana m.in. przez H. Kołłątaja, S. Staszica, a także teatr, którego najwybitniejszym twórcą był wówczas W. Bogusławski. Wtedy to formuje się w pismach politycznych nowy model państwa szlachecko-mieszczańskiego, rozwijają się ruchy republikańskie i jakobińskie, poziom życia literackiego wyznacza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej.

Schyłek oświecenia to lata 1795-1822. W tym okresie klasycyzm współwystępuje z sentymentalizmem i pierwszymi przejawami romantyzmu. Charakter tego okresu wyznaczony jest świadomością utraty przez Polskę niepodległości oraz kształtowaniem się nowych prądów myślowych i literackich. Rok 1822 - data wydania Ballad i romansów A. Mickiewicza - stanowi początek epoki romantyzmu.

Podłoże społeczno-polityczne

Oświecenie polskie miało odmienny charakter niż w innych krajach Europy. Na Zachodzie jego główną siłą było osiągające awans społeczny mieszczaństwo, które dążyło do ograniczenia władzy centralnej, krytykowało ustrój absolutystyczno-feudalny oraz walczyło o powszechną wolność i równość. W Polsce inicjatorem nowego kierunku stała się szlachta i duchowieństwo. Czasy saskie doprowadziły w I połowie XVIII wieku do zahamowania rozwoju państwa, przyczyniły się do całkowitego upadku miast i mieszczaństwa. Liczne wojny i kryzys gospodarczy spowodowały rozkład szlacheckiej Polski, której władza królewska uległa osłabieniu na rzecz wzrostu pozycji magnaterii. Ubożeniu najniższych warstw społecznych: chłopów, mieszczaństwa i drobnej szlachty towarzyszyło bogacenie się oraz wzrost uprawnień i przywilejów bardziej wpływowych grup: magnatów i zamożnej szlachty. Szerząca się w baroku ideologia sarmacka uległa z czasem wynaturzeniu, prowadząc do wzrostu ksenofobii, zacofania umysłowego i anarchii. Działania reformatorów oświeceniowych będą więc zmierzać w kierunkuumocnienia władzy królewskiej, edukowania najniższych warstw społecznych, ograniczenia nadmiernychprzywilejów szlacheckich - liberum veto i równoznacznej z anarchią „złotej wolności”. Demokratyczny i parlamentarny system Rzeczypospolitej uległ wynaturzeniu, doprowadzając do nierówności społecznej, szerzenia się źle pojmowanej wolności i ogólnego upadku kraju. Oświecenie polskie w niewielkim więc stopniu mogło korzystać ze wzorów europejskich, uwarunkowanych odmienną sytuacją polityczną.

Rozkład państwowości i przypadający na przełom wieków upadek kultury uniemożliwiały realną wymianę myśli, idei filozoficznych i naukowych między Polską a krajami Europy Zachodniej. Dlatego niezbędne okazało się przebudowanie szlacheckiej Polski oraz świadomości jej mieszkańców, w czym niebagatelną rolę odegrała literatura. Właściwa reforma przypada w Rzeczypospolitej na okres rządów ostatniego koronowanego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc na drugą połowę XVIII wieku. Rządy Poniatowskiego, naznaczone klęskami politycznymi, które w efekcie doprowadziły do rozbiorów Polski, to jednocześnie czas wspaniałego rozkwitu literatury zwanej stanisławowską. To właśnie pisarze i publicyści oświecenia położyli ogromne zasługi w procesie reformowania życia politycznego i społecznego oraz uświadamiania i edukacji społeczeństwa. Ich twórczość, nowatorska pod względem tematycznym i ideowym wobec całej literatury staropolskiej, była wyrazem głębokiej troski o losy Rzeczypospolitej oraz narzędziem, za pomocą którego w świadomości Polaków dokonał się głęboki przewrót umysłowy i kulturalny.

Reformatorskie instytucje polskiego oświecenia

Epoka oświecenia w Polsce charakteryzuje się powstaniem i rozwojem instytucji o charakterze społeczno-kulturalno-oświatowym, których zadaniem było przeprowadzenie dogłębnej reformy umysłowego życia w Rzeczypospolitej. Wysiłki podjęte przez działaczy oświeceniowych w celu dokonania przeobrażeń i uzdrowienia państwa polskiego zostały zahamowane przez trzy rozbiory Polski, co zapoczątkowało ponad stuletnią niewolę państwa.

Collegium Nobilium (1740)

Jednym z celów działaczy polskiego oświecenia było dokonanie reformy przestarzałego szkolnictwa, w większości przypadków prowadzonego przez zakony. Pierwszą doniosłą inicjatywą tego typu było założenie w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego szkoły z internatem prowadzonej przez pijarów (Collegium Nobilium). Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty m.in. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. W Collegium kładziono nacisk na naukę filozofii oraz nowożytnych języków. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej „cycerońskiej” retoryki. Kształcono obywatelskie, nowoczesne postawy. Collegium Nobilium, przeznaczone w zasadzie dla bogatej szlachty i magnaterii, wykształciło wielu znanych działaczy polskiego oświecenia, przyczyniło się także do rozwoju teatru, tworząc szkolną scenę, na której wystawiano zarówno dzieła francuskie, jak i rodzime. Działalność szkoły utorowała drogę nowym inicjatywom oświatowym, w tym m.in. Komisji Edukacji Narodowej.

Biblioteka Załuskich (1747)

Pierwsza biblioteka przeznaczona do użytku publicznego została założona w 1747 roku w Warszawie przezJózefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich jako Biblioteka Rzeczypospolitej. Księgozbiór obejmował zarówno prywatne zbiory Załuskich, jak i tytuły gromadzone w trakcie działalności instytucji w Polsce i za granicą. Biblioteka spełniała rolę znaczącego ośrodka umysłowego w kraju, a także stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia, m.in. S. Konarskiego i F. Bohomolca.

Reforma szkolnictwa

Utworzenie Collegium Nobilium zapoczątkowało trwającą w całym oświeceniu gruntowną reformę szkolnictwa i oświaty, której przejawem było m.in. powstawanie nowego typu szkół i instytucji zmierzających do przeobrażenia systemu edukacji w Polsce. W 1765 roku otworzona została w Warszawie przez generała i pisarza Adama Kazimierza Czartoryskiego Szkoła Rycerska, zwana Korpusem Kadetów, w której wykorzystano doświadczenia Konarskiego. Szkoła była postępowa pod względem laicyzacji i unowocześnienia programu dydaktycznego. Celem nauczycieli było kształcenie kadry oficerskiej, cechującej się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą moralną i obywatelską. Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w napisanym przez Czartoryskiego Katechizmie kadeckim.

Osiem lat później, w 1773 roku, z inicjatywy króla utworzona została Komisja Edukacji Narodowej, rodzaj ministerstwa oświaty, którego zadaniem było dokonanie reformy wszystkich poziomów szkół: parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów. Członkowie Komisji w swoich działaniach wykorzystywali doświadczenia Konarskiego oraz odwoływali się do wzorców oświatowych Europy Zachodniej. Powstanie instytucji możliwe było dzięki likwidacji zakonu jezuickiego, sprawującego do tej pory wszechwładną kontrolę nad systemem szkolnictwa. Komisja podjęła kształcenie kadry nauczycielskiej, zajęła się unowocześnianiem programów nauczania i wydawaniem podręczników, wprowadziła do szkół język polski ograniczając stosowaną do tej pory łacinę, zreformowała nauczanie retoryki i poetyki, położyła nacisk na estetykę oraz umiejętność praktycznego wykorzystania wiedzy. Dzięki pracom Komisji zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską, tworząc m.in. nowe wydziały literatury. W celu wydawania nowych podręczników utworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775), któremu przewodniczył I. Potocki. Wykorzystując zdobycze europejskiej myśli filozoficznej doby oświecenia przygotowano i wydrukowano ponad dwadzieścia podręczników w języku polskim, szczególną uwagę zwracając na konieczność reformy gramatyki. Wszystkie te działania reformacyjne były wynikiem przyjętego przez Komisję założenia, wyrażonego w haśle „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”. Program ten wynikał z oświeceniowego przekonania o możliwości przeobrażenia świadomości społecznej na drodze edukacji i wychowania. W1800 roku, już po trzecim rozbiorze Polski, powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które starało się realizować program oświeceniowy. Stojąc na stanowisku konserwatywno-ugodowym, w zasadzie odżegnywało się od polityki, usiłując w latach niewoli państwa dbać o zachowanie ciągłości tradycji narodowej, historii i literatury. Działalność towarzystwa, w którym wykształciły się dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk (przedmioty humanistyczne i literatura) zaowocowała licznymi publikacjami, sesjami naukowymi i konkursami. Aktywnymi członkami Towarzystwa byli m.in. S. Staszic i J. U. Niemcewicz.

Rozwój czasopiśmiennictwa

Na lata oświecenia przypada szybki rozwój czasopiśmiennictwa i pojawienie się nowych gatunków publicystycznych. Jednym z najbardziej znaczących periodyków, redagowanych na wzór angielskiego „Spectatora”, był wychodzący w latach 1765-1785 w Warszawie „Monitor”. W zespole redakcyjnym czasopisma znaleźli się m.in. I. Krasicki, F. Bohomolec, A. K. Czartoryski oraz sam król Stanisław August Poniatowski. Obok przekładów zagranicznych artykułów w „Monitorze” drukowano także teksty rodzime, głównie eseje, felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca, którzy przyczynili się do stworzenia nowego typu publicystyki. Na łamach czasopism propagowano literackie założenia klasycyzmu, walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu. Celem krytyki publicystów był szlachcic - Sarmata, któremu przeciwstawiano nowy typ wykształconego, wolnego od uprzedzeń humanisty. Przedmiotem zainteresowania stały się również kwestie mieszczaństwa, rozwój handlu i przemysłu oraz położenie chłopów. „Monitor” stanowił trybunę, z której głoszono oświeceniowy program reform; na jego łamach publicyści walczyli z zacofaniem usiłując wpłynąć na zmianę świadomości narodu polskiego. Najbardziej radykalny charakter miało pismo w ciągu dwóch pierwszych lat działalności, między r. 1765 a 1767.

Problematykę literacką doby oświecenia poruszali autorzy artykułów do „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, nieoficjalnego organu prasowego „obiadów czwartkowych”, wychodzącego w latach 1770-1777. Redaktorem czasopisma był A. Naruszewicz, który wraz ze swoimi współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej, odpowiadającej zachodnim, głównie francuskim wzorcom, ale ugruntowanej w tradycji polskiego renesansu. Na łamach „Zabaw” drukowano utwory francuskich pisarzy klasycystycznych, przekłady dzieł antycznych poetów, utwory barokowe, rokokowe i sentymentalne. Różnorodności tematycznej i ideowej zamieszczanych utworów towarzyszyło bogactwo gatunkowe. W „Zabawach” pojawiały się ody, sielanki, bajki, epigramaty, poematy, satyry. W czasopiśmie umieszczano również utwory prozatorskie a także artykuły krytyczne. W „Zabawach” w pełni realizowano oświeceniowe hasło „ucząc bawić”, a kierowane były głównie do elity intelektualno-artystycznej. Na łamach czasopisma debiutowali wszyscy najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki.

Teatr publiczny

Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny. Już na wiosnę 1765 roku król sprowadził do Polski zespoły: francuski i włoski, a następnie, pragnąc stworzyć teatr narodowy, ogłosił konkurs na sztukę polską. 19 listopada 1765 roku w Operalni wystawiono premieręutworu Józefa Bielawskiego pt. Natręci, będącą przeróbką z Moliera. Dostawcą dramatów do teatru był również, w pierwszej fazie jego działalności, tzn. do 1767 roku, Franciszek Bohomolec, autor m.in.Małżeństwa z kalendarza. Teatr po rozwiązaniu reaktywowany został w 1774 roku, by pięć lat później przenieść się do nowego budynku na pl. Krasińskich. W Teatrze Narodowym wystawiali swoje sztuki m.in.Adam Czartoryski i Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach). W 1789 r. rozwiązano zespół polski, ale już rok później kierownictwo teatru objął jeden z najwybitniejszych twórców tego okresu, zwany „ojcem teatru polskiego” - Wojciech Bogusławski. Trzeci, ostatni przed upadkiem Rzeczypospolitej, okres działalności teatru przyniósł m.in. premiery takich autorów jak J. U. Niemcewicza Powrót posła, i BogusławskiegoHenryk VI na łowach, Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale. Większość wystawianych wówczas dramatów spotkała się z bardzo żywym przyjęciem opinii publicznej, z łatwością odnajdującej w tekstach aluzje polityczne.

Zespół Teatru Narodowego grał również z krótkimi przerwami w czasie powstania kościuszkowskiego, by swą działalność zakończyć wraz z trzecim rozbiorem Polski w 1795 roku. Teatr publiczny z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, w myśl oświeceniowej zasady „bawić, wzruszać, uczyć” starał się wychowywać polskie społeczeństwo, krytykując sarmackie zacofanie i propagując swe patriotyczne wzorce obywatelskie.

Artystyczny mecenat króla

Stanisław August Poniatowski, którego rządy przypadły na czasy oświecenia, mimo iż nie był wytrawnym dyplomatą i politykiem, z racji swoich zamiłowań okazał się znakomitym mecenasem kultury. Król interesował się literaturą, architekturą, malarstwem, teatrem, dlatego też na swoim dworze otaczał się artystami, zarówno polskimi jak i zagranicznymi. Z inicjatywy Poniatowskiego przebudowany został, przy udziale europejskich artystów, Zamek w Warszawie, którego komnaty ozdobiły m.in. płótna pędzlaMarcelego Bacciarellego. W sali prospektowej utworzona została galeria włoskiego mistrza, Bernarda Bellota, zwanego Canalettem, autora m.in. widoków stolicy. W tym czasie wybudowane zostały takżeŁazienki projektu Dominika Merliniego i Chrystiana Kamsetzera. W Pomarańczarni utworzono scenę, powstał także tzw. Teatr na Wyspie. Działalność króla zainspirowała rozwój architektury w stolicy i całym kraju. W Warszawie powstał m.in. Pałac Rzeczypospolitej oraz budynek Teatru Narodowego. Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijało się czasopiśmiennictwo („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”), stworzony został też pierwszy teatr publiczny. Lubiący otaczać się artystami król organizował cotygodniowe spotkania zwane „obiadami czwartkowymi”. Od 1770 roku na Zamku, a czasem w Łazienkach spotykali się u króla najwybitniejsi przedstawiciele elity intelektualnej i artyści. Wśród nich byli m.in. I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, A. Naruszewicz, A. K. Czartoryski, S. Konarski, T. K. Węgierski i in. Uczestnicy obiadów dyskutowali o literaturze, nowych prądach estetycznych, problemach politycznych i społecznych oraz o najnowszych osiągnięciach nauki. „Obiady czwartkowe” pełniły funkcje nieomal kulturalnej instytucji, której działalność znacząco wpłynęła na rozwój literatury tego okresu. Prasowym organem „obiadów” były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Król, rozmiłowany w literaturze i sztuce, przywiązywał do tych cotygodniowych spotkań ogromną wagę, organizując je regularnie mniej więcej do1777 roku.

Wpływ dworu Czartoryskich w Puławach na życie kulturalne Polski

Konkurencyjnym dla Warszawy i zamku królewskiego ośrodkiem kulturalnym Polski oświeceniowej był dwór Czartoryskich w Puławach, którego pozycja zaczęła wzrastać w latach 70. Jedną z inicjatorek ruchu kulturalnego była żona Adama Kazimierza Czartoryskiego - Izabela z Lubomirskich, prowadząca salon literacki w Pałacu Błękitnym, następnie w nowej, wybudowanej z jej inicjatywy posiadłości w Powązkach i wreszcie w Puławach, dokąd Czartoryscy przenieśli się w 1783 roku. Czartoryscy kultywowali sarmackieobyczaje, nawiązując do tradycji i przeciwstawiając się w ten sposób czerpiącemu z wzorów europejskich dworowi królewskiemu. W Powązkach Izabela Czartoryska lansowała literaturę rokokową, z kolei Puławystały się polskim centrum sentymentalizmu, którego najwybitniejszym twórcą był Franciszek Dionizy Kniaźnin. Czartoryscy opiekowali się artystami, stworzyli teatralną scenę amatorską; kolekcja pamiątek zebrana przez Wczesne oświecenie, czyli lata 1730-1764, to okres przedstanisławowski, w którym ostatnie przejawy baroku współegzystują jeszcze z nowymi tendencjami. Zaczątki myśli oświeceniowej pojawiają się w stolicy, gdzie docierają za pośrednictwem pisarzy kształconych na uniwersytetach zagranicznych. W tym czasie powstają pierwsze instytucje, będące zapowiedzią przemian reformatorskich, takie jak Collegium Nobilium w Warszawie, założone przez S. Konarskiego w 1740 roku i Biblioteka Rzeczypospolitej utworzona w 1747 roku w Warszawie z inicjatywy braci Załuskich. W okresie wczesnego oświecenia przenikają do Polski pierwsze echa klasycyzmu.

Klasycyzm stanisławowski przypada na okres rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc na lata1765-1787. W tym czasie tworzą najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, a działania zmierzające do reformy ustroju państwa polskiego przybierają na sile, owocując m.in. utworzeniem licznych instytucji życia społecznego i kulturowego (czasopismo „Monitor”, Szkoła Rycerska, teatr publiczny). Klasycyzm stanisławowski podzielić można na dwie fazy. W pierwszej, której końcowa data to rok 1773 (konfederacja barska i pierwszy rozbiór Polski) w publicystyce, literaturze i teatrze daje się zauważyć wzrost optymizmu oraz nadziei na uzdrowienie państwa. Druga (1774-1787) naznaczona została poczuciem rosnącego zagrożenia całkowitą utratą niepodległości.

Trzecia faza polskiego oświecenia, przypadająca na lata 1787-1795, to okres obrad Sejmu Czteroletniego, insurekcji kościuszkowskiej, oraz trzeci rozbiór Polski oznaczający upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tym czasie szczególnie intensywnie rozwija się publicystyka, reprezentowana m.in. przez H. Kołłątaja, S. Staszica, a także teatr, którego najwybitniejszym twórcą był wówczas W. Bogusławski. Wtedy to formuje się w pismach politycznych nowy model państwa szlachecko-mieszczańskiego, rozwijają się ruchy republikańskie i jakobińskie, poziom życia literackiego wyznacza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej.

Schyłek oświecenia to lata 1795-1822. W tym okresie klasycyzm współwystępuje z sentymentalizmem i pierwszymi przejawami romantyzmu. Charakter tego okresu wyznaczony jest świadomością utraty przez Polskę niepodległości oraz kształtowaniem się nowych prądów myślowych i literackich. Rok 1822 - data wydania Ballad i romansów A. Mickiewicza - stanowi początek epoki romantyzmu.

Podłoże społeczno-polityczne

Oświecenie polskie miało odmienny charakter niż w innych krajach Europy. Na Zachodzie jego główną siłą było osiągające awans społeczny mieszczaństwo, które dążyło do ograniczenia władzy centralnej, krytykowało ustrój absolutystyczno-feudalny oraz walczyło o powszechną wolność i równość. W Polsce inicjatorem nowego kierunku stała się szlachta i duchowieństwo. Czasy saskie doprowadziły w I połowie XVIII wieku do zahamowania rozwoju państwa, przyczyniły się do całkowitego upadku miast i mieszczaństwa. Liczne wojny i kryzys gospodarczy spowodowały rozkład szlacheckiej Polski, której władza królewska uległa osłabieniu na rzecz wzrostu pozycji magnaterii. Ubożeniu najniższych warstw społecznych: chłopów, mieszczaństwa i drobnej szlachty towarzyszyło bogacenie się oraz wzrost uprawnień i przywilejów bardziej wpływowych grup: magnatów i zamożnej szlachty. Szerząca się w baroku ideologia sarmacka uległa z czasem wynaturzeniu, prowadząc do wzrostu ksenofobii, zacofania umysłowego i anarchii. Działania reformatorów oświeceniowych będą więc zmierzać w kierunkuumocnienia władzy królewskiej, edukowania najniższych warstw społecznych, ograniczenia nadmiernychprzywilejów szlacheckich - liberum veto i równoznacznej z anarchią „złotej wolności”. Demokratyczny i parlamentarny system Rzeczypospolitej uległ wynaturzeniu, doprowadzając do nierówności społecznej, szerzenia się źle pojmowanej wolności i ogólnego upadku kraju. Oświecenie polskie w niewielkim więc stopniu mogło korzystać ze wzorów europejskich, uwarunkowanych odmienną sytuacją polityczną.

Rozkład państwowości i przypadający na przełom wieków upadek kultury uniemożliwiały realną wymianę myśli, idei filozoficznych i naukowych między Polską a krajami Europy Zachodniej. Dlatego niezbędne okazało się przebudowanie szlacheckiej Polski oraz świadomości jej mieszkańców, w czym niebagatelną rolę odegrała literatura. Właściwa reforma przypada w Rzeczypospolitej na okres rządów ostatniego koronowanego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a więc na drugą połowę XVIII wieku. Rządy Poniatowskiego, naznaczone klęskami politycznymi, które w efekcie doprowadziły do rozbiorów Polski, to jednocześnie czas wspaniałego rozkwitu literatury zwanej stanisławowską. To właśnie pisarze i publicyści oświecenia położyli ogromne zasługi w procesie reformowania życia politycznego i społecznego oraz uświadamiania i edukacji społeczeństwa. Ich twórczość, nowatorska pod względem tematycznym i ideowym wobec całej literatury staropolskiej, była wyrazem głębokiej troski o losy Rzeczypospolitej oraz narzędziem, za pomocą którego w świadomości Polaków dokonał się głęboki przewrót umysłowy i kulturalny.

Reformatorskie instytucje polskiego oświecenia

Epoka oświecenia w Polsce charakteryzuje się powstaniem i rozwojem instytucji o charakterze społeczno-kulturalno-oświatowym, których zadaniem było przeprowadzenie dogłębnej reformy umysłowego życia w Rzeczypospolitej. Wysiłki podjęte przez działaczy oświeceniowych w celu dokonania przeobrażeń i uzdrowienia państwa polskiego zostały zahamowane przez trzy rozbiory Polski, co zapoczątkowało ponad stuletnią niewolę państwa.

Collegium Nobilium (1740)

Jednym z celów działaczy polskiego oświecenia było dokonanie reformy przestarzałego szkolnictwa, w większości przypadków prowadzonego przez zakony. Pierwszą doniosłą inicjatywą tego typu było założenie w 1740 roku przez Stanisława Konarskiego szkoły z internatem prowadzonej przez pijarów (Collegium Nobilium). Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków, przygotowanego do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego. Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską, wprowadził nowoczesne metody nauczania, rozszerzył program o dodatkowe przedmioty m.in. historię, prawo, ekonomię, nauki ścisłe oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego. W Collegium kładziono nacisk na naukę filozofii oraz nowożytnych języków. Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej „cycerońskiej” retoryki. Kształcono obywatelskie, nowoczesne postawy. Collegium Nobilium, przeznaczone w zasadzie dla bogatej szlachty i magnaterii, wykształciło wielu znanych działaczy polskiego oświecenia, przyczyniło się także do rozwoju teatru, tworząc szkolną scenę, na której wystawiano zarówno dzieła francuskie, jak i rodzime. Działalność szkoły utorowała drogę nowym inicjatywom oświatowym, w tym m.in. Komisji Edukacji Narodowej.

Biblioteka Załuskich (1747)

Pierwsza biblioteka przeznaczona do użytku publicznego została założona w 1747 roku w Warszawie przezJózefa Andrzeja i Andrzeja Stanisława Załuskich jako Biblioteka Rzeczypospolitej. Księgozbiór obejmował zarówno prywatne zbiory Załuskich, jak i tytuły gromadzone w trakcie działalności instytucji w Polsce i za granicą. Biblioteka spełniała rolę znaczącego ośrodka umysłowego w kraju, a także stanowiła warsztat pracy dla wybitnych twórców epoki oświecenia, m.in. S. Konarskiego i F. Bohomolca.

Reforma szkolnictwa

Utworzenie Collegium Nobilium zapoczątkowało trwającą w całym oświeceniu gruntowną reformę szkolnictwa i oświaty, której przejawem było m.in. powstawanie nowego typu szkół i instytucji zmierzających do przeobrażenia systemu edukacji w Polsce. W 1765 roku otworzona została w Warszawie przez generała i pisarza Adama Kazimierza Czartoryskiego Szkoła Rycerska, zwana Korpusem Kadetów, w której wykorzystano doświadczenia Konarskiego. Szkoła była postępowa pod względem laicyzacji i unowocześnienia programu dydaktycznego. Celem nauczycieli było kształcenie kadry oficerskiej, cechującej się wysokim poziomem intelektualnym i wzorową postawą moralną i obywatelską. Zbiór zasad, które miały przyświecać wychowaniu młodzieży, zawarty został w napisanym przez Czartoryskiego Katechizmie kadeckim.

Osiem lat później, w 1773 roku, z inicjatywy króla utworzona została Komisja Edukacji Narodowej, rodzaj ministerstwa oświaty, którego zadaniem było dokonanie reformy wszystkich poziomów szkół: parafialnych, wydziałowych oraz uniwersytetów. Członkowie Komisji w swoich działaniach wykorzystywali doświadczenia Konarskiego oraz odwoływali się do wzorców oświatowych Europy Zachodniej. Powstanie instytucji możliwe było dzięki likwidacji zakonu jezuickiego, sprawującego do tej pory wszechwładną kontrolę nad systemem szkolnictwa. Komisja podjęła kształcenie kadry nauczycielskiej, zajęła się unowocześnianiem programów nauczania i wydawaniem podręczników, wprowadziła do szkół język polski ograniczając stosowaną do tej pory łacinę, zreformowała nauczanie retoryki i poetyki, położyła nacisk na estetykę oraz umiejętność praktycznego wykorzystania wiedzy. Dzięki pracom Komisji zreformowano Akademię Krakowską i Wileńską, tworząc m.in. nowe wydziały literatury. W celu wydawania nowych podręczników utworzono Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (1775), któremu przewodniczył I. Potocki. Wykorzystując zdobycze europejskiej myśli filozoficznej doby oświecenia przygotowano i wydrukowano ponad dwadzieścia podręczników w języku polskim, szczególną uwagę zwracając na konieczność reformy gramatyki. Wszystkie te działania reformacyjne były wynikiem przyjętego przez Komisję założenia, wyrażonego w haśle „Stworzyć naród przez wychowanie publiczne”. Program ten wynikał z oświeceniowego przekonania o możliwości przeobrażenia świadomości społecznej na drodze edukacji i wychowania. W1800 roku, już po trzecim rozbiorze Polski, powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które starało się realizować program oświeceniowy. Stojąc na stanowisku konserwatywno-ugodowym, w zasadzie odżegnywało się od polityki, usiłując w latach niewoli państwa dbać o zachowanie ciągłości tradycji narodowej, historii i literatury. Działalność towarzystwa, w którym wykształciły się dwa działy: Umiejętności (nauki przyrodnicze i technika) oraz Nauk (przedmioty humanistyczne i literatura) zaowocowała licznymi publikacjami, sesjami naukowymi i konkursami. Aktywnymi członkami Towarzystwa byli m.in. S. Staszic i J. U. Niemcewicz.

Rozwój czasopiśmiennictwa

Na lata oświecenia przypada szybki rozwój czasopiśmiennictwa i pojawienie się nowych gatunków publicystycznych. Jednym z najbardziej znaczących periodyków, redagowanych na wzór angielskiego „Spectatora”, był wychodzący w latach 1765-1785 w Warszawie „Monitor”. W zespole redakcyjnym czasopisma znaleźli się m.in. I. Krasicki, F. Bohomolec, A. K. Czartoryski oraz sam król Stanisław August Poniatowski. Obok przekładów zagranicznych artykułów w „Monitorze” drukowano także teksty rodzime, głównie eseje, felietony, artykuły pisane przez Krasickiego i Bohomolca, którzy przyczynili się do stworzenia nowego typu publicystyki. Na łamach czasopism propagowano literackie założenia klasycyzmu, walczono o religijną tolerancję i postulowano hasła europejskiego racjonalizmu. Celem krytyki publicystów był szlachcic - Sarmata, któremu przeciwstawiano nowy typ wykształconego, wolnego od uprzedzeń humanisty. Przedmiotem zainteresowania stały się również kwestie mieszczaństwa, rozwój handlu i przemysłu oraz położenie chłopów. „Monitor” stanowił trybunę, z której głoszono oświeceniowy program reform; na jego łamach publicyści walczyli z zacofaniem usiłując wpłynąć na zmianę świadomości narodu polskiego. Najbardziej radykalny charakter miało pismo w ciągu dwóch pierwszych lat działalności, między r. 1765 a 1767.

Problematykę literacką doby oświecenia poruszali autorzy artykułów do „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, nieoficjalnego organu prasowego „obiadów czwartkowych”, wychodzącego w latach 1770-1777. Redaktorem czasopisma był A. Naruszewicz, który wraz ze swoimi współpracownikami starał się sformułować model oświeceniowej literatury polskiej, odpowiadającej zachodnim, głównie francuskim wzorcom, ale ugruntowanej w tradycji polskiego renesansu. Na łamach „Zabaw” drukowano utwory francuskich pisarzy klasycystycznych, przekłady dzieł antycznych poetów, utwory barokowe, rokokowe i sentymentalne. Różnorodności tematycznej i ideowej zamieszczanych utworów towarzyszyło bogactwo gatunkowe. W „Zabawach” pojawiały się ody, sielanki, bajki, epigramaty, poematy, satyry. W czasopiśmie umieszczano również utwory prozatorskie a także artykuły krytyczne. W „Zabawach” w pełni realizowano oświeceniowe hasło „ucząc bawić”, a kierowane były głównie do elity intelektualno-artystycznej. Na łamach czasopisma debiutowali wszyscy najwybitniejsi pisarze epoki: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki.

Teatr publiczny

Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny. Już na wiosnę 1765 roku król sprowadził do Polski zespoły: francuski i włoski, a następnie, pragnąc stworzyć teatr narodowy, ogłosił konkurs na sztukę polską. 19 listopada 1765 roku w Operalni wystawiono premieręutworu Józefa Bielawskiego pt. Natręci, będącą przeróbką z Moliera. Dostawcą dramatów do teatru był również, w pierwszej fazie jego działalności, tzn. do 1767 roku, Franciszek Bohomolec, autor m.in.Małżeństwa z kalendarza. Teatr po rozwiązaniu reaktywowany został w 1774 roku, by pięć lat później przenieść się do nowego budynku na pl. Krasińskich. W Teatrze Narodowym wystawiali swoje sztuki m.in.Adam Czartoryski i Franciszek Zabłocki (Fircyk w zalotach). W 1789 r. rozwiązano zespół polski, ale już rok później kierownictwo teatru objął jeden z najwybitniejszych twórców tego okresu, zwany „ojcem teatru polskiego” - Wojciech Bogusławski. Trzeci, ostatni przed upadkiem Rzeczypospolitej, okres działalności teatru przyniósł m.in. premiery takich autorów jak J. U. Niemcewicza Powrót posła, i BogusławskiegoHenryk VI na łowach, Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale. Większość wystawianych wówczas dramatów spotkała się z bardzo żywym przyjęciem opinii publicznej, z łatwością odnajdującej w tekstach aluzje polityczne.

Zespół Teatru Narodowego grał również z krótkimi przerwami w czasie powstania kościuszkowskiego, by swą działalność zakończyć wraz z trzecim rozbiorem Polski w 1795 roku. Teatr publiczny z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, w myśl oświeceniowej zasady „bawić, wzruszać, uczyć” starał się wychowywać polskie społeczeństwo, krytykując sarmackie zacofanie i propagując swe patriotyczne wzorce obywatelskie.

Artystyczny mecenat króla

Stanisław August Poniatowski, którego rządy przypadły na czasy oświecenia, mimo iż nie był wytrawnym dyplomatą i politykiem, z racji swoich zamiłowań okazał się znakomitym mecenasem kultury. Król interesował się literaturą, architekturą, malarstwem, teatrem, dlatego też na swoim dworze otaczał się artystami, zarówno polskimi jak i zagranicznymi. Z inicjatywy Poniatowskiego przebudowany został, przy udziale europejskich artystów, Zamek w Warszawie, którego komnaty ozdobiły m.in. płótna pędzlaMarcelego Bacciarellego. W sali prospektowej utworzona została galeria włoskiego mistrza, Bernarda Bellota, zwanego Canalettem, autora m.in. widoków stolicy. W tym czasie wybudowane zostały takżeŁazienki projektu Dominika Merliniego i Chrystiana Kamsetzera. W Pomarańczarni utworzono scenę, powstał także tzw. Teatr na Wyspie. Działalność króla zainspirowała rozwój architektury w stolicy i całym kraju. W Warszawie powstał m.in. Pałac Rzeczypospolitej oraz budynek Teatru Narodowego. Z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijało się czasopiśmiennictwo („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”), stworzony został też pierwszy teatr publiczny. Lubiący otaczać się artystami król organizował cotygodniowe spotkania zwane „obiadami czwartkowymi”. Od 1770 roku na Zamku, a czasem w Łazienkach spotykali się u króla najwybitniejsi przedstawiciele elity intelektualnej i artyści. Wśród nich byli m.in. I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, A. Naruszewicz, A. K. Czartoryski, S. Konarski, T. K. Węgierski i in. Uczestnicy obiadów dyskutowali o literaturze, nowych prądach estetycznych, problemach politycznych i społecznych oraz o najnowszych osiągnięciach nauki. „Obiady czwartkowe” pełniły funkcje nieomal kulturalnej instytucji, której działalność znacząco wpłynęła na rozwój literatury tego okresu. Prasowym organem „obiadów” były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Król, rozmiłowany w literaturze i sztuce, przywiązywał do tych cotygodniowych spotkań ogromną wagę, organizując je regularnie mniej więcej do1777 roku.

Wpływ dworu Czartoryskich w Puławach na życie kulturalne Polski

Konkurencyjnym dla Warszawy i zamku królewskiego ośrodkiem kulturalnym Polski oświeceniowej był dwór Czartoryskich w Puławach, którego pozycja zaczęła wzrastać w latach 70. Jedną z inicjatorek ruchu kulturalnego była żona Adama Kazimierza Czartoryskiego - Izabela z Lubomirskich, prowadząca salon literacki w Pałacu Błękitnym, następnie w nowej, wybudowanej z jej inicjatywy posiadłości w Powązkach i wreszcie w Puławach, dokąd Czartoryscy przenieśli się w 1783 roku. Czartoryscy kultywowali sarmackieobyczaje, nawiązując do tradycji i przeciwstawiając się w ten sposób czerpiącemu z wzorów europejskich dworowi królewskiemu. W Powązkach Izabela Czartoryska lansowała literaturę rokokową, z kolei Puławystały się polskim centrum sentymentalizmu, którego najwybitniejszym twórcą był Franciszek Dionizy Kniaźnin. Czartoryscy opiekowali się artystami, stworzyli teatralną scenę amatorską; kolekcja pamiątek zebrana przez Izabelę wystawiona została w utworzonym w Puławach muzeum, zwanym Świątynią Sybilli.Nadwornym malarzem Puław był Jan Piotr Norblin, autor szkiców i rysunków przedstawiających sceny rodzajowe, portretów zwykłych szlachciców, chłopów i mieszczan.

wystawiona została w utworzonym w Puławach muzeum, zwanym Świątynią Sybilli.Nadwornym malarzem Puław był Jan Piotr Norblin, autor szkiców i rysunków przedstawiających sceny rodzajowe, portretów zwykłych szlachciców, chłopów i mieszczan.