Question

Kształtowanie się rzeczypospolitej szlacheckiej (ustrój, terytorium, kultura)

Answer 1

DEMOKRACJA SZLACHECKA: Królestwo Polskie od schyłku XV w. aż do 1795r. (III rozbiór) miało ustrój pośredni miedzy monarchią a republiką. Rzeczpospolita to staropolska forma łacińskiego pojęcia „res publica”, czyli „rzecz wspólna”. Współcześnie wszyscy pełnoletni obywatele państwa mają pełne prawa. O Rzeczypospolitej szlacheckie mówimy dlatego, że tylko szlachta mała wpływ na bieg spraw państwowych. Szlachta dzieliła się na: magnaterię (posiadali setki folwarków i wsi, tysiące poddanych, zamki i prywatne oddziały wojskowe), szlachtę średniozamożną (dziedzice jednego lub kilku folwarków i wsi), szlachtę zagrodową (posiadała ziemię, ale bez poddanych chłopów), i „hołotę” lub „gołotę” (nie posiadająca majątków ziemskich, pozostawała na usługach u magnaterii i „czepiała się klamki pańskiej”). Formami ustrojowymi typowymi dla funkcjonowania szlacheckiego państwa były: sejm złożony z izby poselskiej i senatu. Posłowie byli wybierani na sejmikach (zjazdach szlachty z danego regionu). W senacie zasiadali senatorowie, kasztelanowie, biskupi katoliccy oraz ministrowie (kanclerze, marszałkowie dworu, podskarbiowie). Trzecim „stanem sejmującym” był sam król. Królowie z dynastii Jagiellonów nie mieli władzy absolutnej. Mimo to dominowali zdecydowanie na scenie politycznej. Od 1573r. sytuacja uległa zmianie na niekorzyść korony. Król, wybierany przez powszechny zjazd szlachty (wolna elekcja), stał się dożywotnim prezydentem szlacheckiej republiki, choć w wyniku koronacji zachowywał także powagę monarchy z „Bożej łaski”. W tym systemie rządów były zarodki anarchii. Jednak przez dwa pierwsze wieki swego istnienia (od XV do połowy XVII w.) polskie państwo szlacheckie nie było bardziej zanarchizowane niż inne państwa Europy. Dawało też poczucie bezpieczeństwa od nadużyć władzy – i tego zazdrościli Polakom mieszkańcy Rosji, Turcji i nawet Francji. Jednak los Rzeczypospolitej zależał w zbyt dużej mierze od odpowiedzialności szlachty i jej gotowości do poświęcenia dla dobra publicznego. PRZYWILEJE SZLACHECKIE: Za panowania Kazimierza wielkiego każdy stan miał swoje obowiązki i prawa. Nad wszystkimi stanami dominował król. Chłopi w społeczeństwie feudalnym byli stanem prawnie upośledzonym i wyzyskiwanym. Ale między mieszczaństwem a szlachtą istniała względna równowaga (monarchia stanowa). Jednak już od końca XIV w. zaczęła się uwidaczniać przewaga stanu rycerskiego. Wynikało to głównie ze stosunków ekonomicznych w Europie Wschodniej, faworyzujących gospodarkę rolną, poddaństwo chłopów i rozwój folwarków. Także mieszczaństwo w Polsce, w dużej mierze obcego, głównie niemieckiego i żydowskiego pochodzenia, nie angażowało się w walkę o polityczny kształt Królestwa Polskiego. Najzdolniejsze jednostki z szeregów mieszczaństwa nabywały szlachectwo(nobilitacja), miasta nie działały solidarnie. Po wymarciu Piastów (w 1370r.) królowie polscy także byli obcego pochodzenia (węgierscy Andegawenowie, litewscy Jagiellonowie). Szukali poparcia polskiej szlachty, nadając jej liczne przywileje. Przywileje przyczyniały się do przebudowy Królestwa Polskiego w Rzeczpospolitą szlachecką. Przywilej wydany w Koszycach przez Ludwika Andegawena w 1374r. zwolnił szlachtę od podatków i większości obowiązków wobec państwa. Przywilej wydany w Jedlni w 1430r. przez Władysława Jagiełłę zakazał więzienia szlachcica bez wyroku sądu (znany jako „neminem captivabimus”. Przywilej wydany w Nieszawie w 1454r. przez Kazimierza Jagiellończyka, który mówił, że o wypowiedzeniu wojny i nałożeniu podatków król decyduje wspólnie z przedstawicielami szlachty wybranymi na szlacheckich zjazdach (sejmikach). Przywilej wydany w Piotrkowie w 1496r. przez Jana Olbrachta pozwolił na wyłączność posiadania majątków ziemskich i sprawowania wyższych urzędów przez szlachtę, umocnił zwierzchnictwo szlachcica nad chłopem i powiększył pańszczyznę (pańszczyzna = podatek płacony szlachcicowi przez chłopa użytkującego jego ziemię; mógł być w naturze, czyli płodach rolnych, albo pieniężny).Konstytucja „nihil novi” („nic nowego”) ogłoszona na sejmie w Radomiu w 1505r przez Aleksandra Jagiellończyka zabraniała postanowić królowi nic nowego bez zgody szlachty. SEJM CZTEROLETNI (WALNY, WIELKI)