Question

Dlaczego liczby rzymskie zostały wyparte przez liczby arabskie?

Answer 1

Wśród niezliczonych rzeczy, które odziedziczyliśmy po starożytnych Rzymianach, znajduje się również sposób zapisywania liczb. Choć cyfry rzymskie zostały wyparte z codziennego użytku przez mniej skomplikowane arabskie, to wciąż zwyczajowo stosuje się je w pewnych sytuacjach. Dobrze jest znać rzymski system liczbowy, warto też prześledzić interesującą historię jego powstawania. Początki rzymskiego systemu liczbowego sięgają zapewne VI – V w. p.n.e. Rzymianie przejęli wtedy cyfry od wysoko rozwiniętej cywilizacji Etrusków i poddali je pewnym modyfikacjom oraz udoskonaleniom, m.in. zwiększając liczbę symboli z 5 do 7. Ostatecznie znaki używane do zapisywania liczb przyjęły formę liter łacińskiego alfabetu, jednak ich źródła są prawdopodobnie inne, o czym będzie jeszcze mowa później. Cyfr rzymskich używano na terenie imperium aż do jego upadku w V w. n.e. W średniowieczu stały się standardowym systemem liczbowym całej łacińskiej Europy, jednak pod koniec tej epoki coraz częściej używano już cyfr arabskich, prostszych i wygodniejszych do obliczeń oraz zapisywania dużych liczb. System rzymski stopniowo wychodził z codziennego użycia, chociaż do dziś jest powszechnie znany w Europie i stosowany do pewnych celów.
Znaki rzymskiego systemu liczbowego i ich pochodzenie
Kształt znaków etruskich wziął się od dawnej metody oznaczania liczb pionowymi nacięciami na kawałkach drewna. W starożytności często wykonywano w ten sposób rejestry, spisy i rachunki przedstawiające liczbę jakichś towarów (czasem przybierało to formę długich lasek pokrytych setkami kresek), a system taki jeszcze w XIX w. n.e. był używany przez włoskich pasterzy do oznaczania liczebności swoich stad. Rzymianie stopniowo upraszczali te symbole i nadawali im formę podobnych do nich łacińskich liter. Pewne cyfry przechodziły dość skomplikowane zmiany i lepiej je pokazać niż opisywać, dlatego też zamieściłem dalej rysunki uzupełniające tą część tekstu.

I - oznacza liczbę 1. Jedno pionowe nacięcie oznaczało po prostu jeden element. Rzymianie nie zmodyfikowali tego znaku, bo wyglądał już jak ich litera I.

V - oznacza liczbę 5. Co piąte nacięcie było podwójne i początkowo miało formę Λ. Rzymianie „obrócili” je tak, żeby wyglądało jak ich litera V. Hipoteza, że znak ten to górna połowa X oznaczającego 10 jest mało prawdopodobna.

X - oznacza liczbę 10. Co dziesiąte nacięcie było przekreślane na ukos, a znak ten został później „wyprostowany”, przyjmując formę litery X.

L - oznacza liczbę 50. Przy oznaczaniu nacięciami dziesiąty znak Λ otrzymywał jeszcze jedną kreskę. Później przeszedł liczne zmiany – został obrócony, spłaszczony i podzielony na pół, aż wreszcie przyjął kształt litery L.

C - oznacza liczbę 100. Również dziesiąte przekreślone nacięcie, czyli X, zaznaczano dodatkową kreską. W wyniku zmian przekształciło się w C, które pasowało tym bardziej, że było pierwszą literą łacińskiego słowa „centum”, oznaczającego sto.

D - oznacza liczbę 500. Setne Λ obrysowywano kwadratową lub okrągłą ramką. Dość skomplikowane zmiany doprowadziły później do przekształcenia tego znaku w literę D, prawdopodobnie jako oznaczenie łacińskiego słowa „demi-mille”, czyli pół tysiąca.

M - oznacza liczbę 1000. Setne X także otaczano ramką. Nie do końca pewny jest przebieg zmian, w każdym razie w końcu znak ten stał się literą M, pierwszą w łacińskim słowie „mille”, czyli tysiąc (możliwe jest również, że cyfra przybrała taką formę nie w drodze ewolucji, ale zastąpienia starego znaku prostszą literą).