Question

Bardzo proszę o podanie bibliografii do tematu: barokowa wizja świata i człowieka.

Answer 1

Barok to nazwa jednego z głównych kierunków w sztuce europejskiej w XVII wieku. Obejmuje malarstwo, rzeźbę, architekturę, muzykę i literaturę. Cechą charakterystyczną stylu barokowego jest kwiecistość – przepych, bogactwo ozdób i złoceń. Styl ten znamionowały ponadto teatralność i patos, kontrastowość, symbolika, alegoryczność, a także niepokój i ekspresywność, szczególnie w rzeźbie i obrazie.

Styl barokowy w

sztuce europejskiej kształtował się w ścisłym związku z przemianami religijnymi, filozoficznymi i społecznymi drugiej połowy XVI wieku. Na terenie poszczególnych krajów nabierał on pewnych cech odrębnych, tworząc odmiany narodowe, dlatego w Polsce zwie się go barokiem sarmackim. Ważną role w rozpowszechnianiu baroku miał Sobór trydencki, który w celu zapobieżenia podziałowi Kościoła i przeciwdziałania reformatorom, rozpoczął kontrreformację. To właśnie kontrreformacja popierała rozwój nowej sztuki, odsłaniającej bogactwem swojej fantazji, wielością motywów i niezwykłością tematów irracjonalny charakter świata i wielkich zjawisk. Szerokie upowszechnienie barok zawdzięcza także głównym szermierzom kontrreformacji – jezuitom oraz utrwalającemu się w wielu krajach absolutyzmowi. Można powiedzieć, że barok stał się stylem zwycięskiego Kościoła i absolutystycznej monarchii.
Wobec rozbicia jedności chrześcijańskiej Europy zarysował się głęboki kryzys świadomości jednostki, rodzący konieczność odnalezienia wartości niezmiennych. Coraz częściej szukano odpowiedzi na pytania: co jest w życiu ważne? co czeka człowieka po śmierci? co jest prawdą i w jaki sposób szukać odpowiedzi na pytania?.

Ten kryzys świadomości doprowadził także do głębokiego przeobrażenia w XVII-wiecznej filozofii. Francuski myśliciel, Blaise Pascal, zanegował możliwości poznawcze rozumu. Odwrócił się od racjonalizmu i sięgnął do „intuicji serca”. Stwierdził, że „nic nie jest bardziej zgodnego z rozumem, jak wyparcie się rozumu”. Jego zdaniem człowiek jest jedynie „myślącą trzciną”, a jedynym ratunkiem dla jego duszy jest zawierzenie swojego losu w Opatrzności Boskiej.

Jak już pisałam styl barokowy jest stylem wielokierunkowym. Opiszę teraz jego wpływ w polskiej literaturze. Przedstawicielem polskiej wczesnobarokowej poezji jest Mikołaj Sęp Szarzyński. Mimo że lata życia poety przypadają na późny renesans, jego postawa światopoglądowa i filozoficzna oraz cechy formalne jego utworów decydują o przynależności do nurtu barokowego. Poezja M. Sępa Szarzyńskego ujawnia kryzys świadomości porenesansowej. W świecie zła, niepokoju i fałszywych wartości człowiek musi poprzez duchowy, heroiczny czyn walczyć o własne ocalenie i zbawienie. W cyklu sonetów poeta przedstawia niezwykle dramatyczny wizerunek ludzkiego życia. Sonety te zawierają przekonanie, iż człowiek nie może zaznać za życia pełni szczęścia, z resztą zdąża on ku śmierci, a dobra doczesne są zawodne i przemijające.
Innym polskim wybitnym pisarzem barokowym jest Jan Andrzej Morsztyn. Często nazywany także barokowym mistrzem paradoksu. W swoich finezyjnych, pełnych konceptyzmu utworach opiewał aspekty miłości. Sensualizm jego poezji odsłania niewyczerpane bogactwo świata opisywanego zmysłowo, natomiast konceptyzm i paradoks kierują ku współczesnemu traktowaniu liryki jako gry z konwencjami i możliwościami języka. 

Kolejnym mistrzem polskiego dojrzałego baroku jest Daniel Naborowski, którego wizja świata jest bardziej zbliżona do wizji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego aniżeli do J. A. Morsztyna. Oto przykład twórczości, który doskonale potwierdza poglądy jakie on głosił:

Marność
Świat hołduje marności
I wszystkie ziemskie włości;
To na wieki nie minie,
Że marna marność słynie.
Miłujmy i żartujmy,
Żartujmy i miłujmy,
Lecz pobożnie, uczciwie,
A co czyste, właściwie.
Nad wszystko bać się Boga – 
Tak fraszką śmierć i trwoga.

W twórczości Daniela Naborowskiego dominuje refleksja nad przemijaniem i marnością świata – we wszystkich jego przejawach. Za Koheletem powtarza: „Vanitas vanitatum et omnia vanitas”. Twierdzi, iż wszelkie wysiłki człowieka, jego starania, dążenia są próżne. Życie ludzkie jest przepełnione dramatyzmem wyborów, które nic nie znaczą, jeżeli nie ma Boga. Zatem idąc za filozofią B. Pascala, Daniel Naborowski twierdzi, że ocaleniem dla człowieka jest pełne zawierzenie swojego losu Bogu. Marność istnienia człowieka, śmiertelność ludzkiego ciała zostają zrównoważone przekonaniem o nieśmiertelności duszy i obecności Boga we wszechświecie. Ratunkiem staje się wiec życie religijne. Z drugiej zaś strony życie jest tylko jedno i trzeba je wypełnić bogactwem doświadczeń, szczęściem i miłością. To zetknięcie się humanistycznej pasji życia z barokowa wizja świata jest charakterystyczną dla Naborowskiego harmonią sprzeczności.
Podsumowując możemy stwierdzić, ze w polskiej poezji barokowej spotykamy się z dwiema wizjami świata. Jedną z nich jest dramatyczny wizerunek życia ludzkiego, marność ludzkiej egzystencji i próżność ludzkich decyzji oraz podporządkowanie życia Bogu. Druga zaś zachęca z korzystania z życia, bowiem jest ono tylko jedno, ukazuje ona niesłychane bogactwo świata.
Styl barokowy zaowocował w całej Europie szczególnym rozkwitem malarstwa. Nie sposób jest omówić dokładnie każdego z tworzących wówczas malarzy. Najwięksi mistrzowie malarstwa barokowego to El Greco, Diego Valazquez, Peter Paul Rubens, Anton van Dyck, Hermanszoon Rembrand van Rijn. Obrazy, malowane zarówno na użytek kościelny jak i dworski, były najczęściej znacznych rozmiarów, pełne ekspresji, poświęcone scenom religijnym, mitologicznym, mistycznym, historycznym i przedstawiały postaci w sposób nadrealistyczny. Często spotykane w kościołach w całej Hiszpanii malowidła El Greco, przedstawiające zdeformowane postaci o ekstatycznym spojrzeniu, budzące niepokój i konsternację, były doskonałym sposobem na „ściągniecie” wiernych do kościoła. Z kolei obrazy Rubensa czy Antona van Dycka, pełne rozchełstania, improwizacji, emfazy napuszoności zachęcają do korzystania z uroków życia. Jak widać nawet w malarstwie widzimy dwie wizje świata: barokową oraz humanistyczną. Tak więc malarstwo barokowe spełniało główne założenie sztuki tego okresu, która miała silnie oddziaływać na psychikę ludzką, miała wywołać olśnienie, oszołomienie i zaskoczenie.

Także barokowa rzeźba ukazywała postacie w wyszukanych pozach, przeważnie z jakimś dramatycznym gestem lub alegoryczną wymową. Miało to zmusić odbiorcę do refleksji nad swoją egzystencją oraz nad wartościami dla niego ważnymi. W Polsce właśnie takie jest pierwszy pomnik świecki na otwartej przestrzeni, Kolumna Zygmunta w Warszawie. 

Monumentalizm i dynamika, malowniczość i bogactwo dekoracji, światłocienie i kolorystyka sztuki barokowej doprowadziły do powszechnego poglądu o teatralności świata. Doskonałym podsumowaniem tego poglądu może być cytat wzięty z jednego z wierszy Edwarda Stachury, współczesnego polskiego poety: 

„Życie to jest teatr, mówisz ciągle, opowiadasz;
Maski coraz inne, coraz mylne się nakłada...”

Z tym poglądem wiązała się barokowa myśl, iż życie jest jedynie chwilą, która wkrótce przeminie, a cała ludzka egzystencja jest próżna, jest jedynie marnością. Ten pogląd zmierzał do ortodoksyjnej religijności. Dobrze służył jej także przepych budowli i obrzędów, który narzucał przekonanie o potędze i bogactwie Kościoła oraz żywa i atrakcyjna liturgia.

Barok jest epoką, w której człowiek wybiera pomiędzy korzystaniem z życia, bowiem jest ono tylko jedno a ortodoksyjną religijnością i wiarą w marność ludzkiego żywota. Mamy do czynienia z dwiema wizjami świata, które doskonale łączy Daniel Naborowski, który swoją twórczością szerzy pogląd o korzystaniu z życia, jednak z umiarem oraz o wpływowi Boga na ludzkie życie.