5. a) Przeczytaj fragmenty artykułu profesora Jana Miodka i odpowiedz na pytanie zawarte w tytule tematu: Jaką wiedzę o świecie kryją frazeologizmy?
Jan Miodek, Rozmyślajcie nad mową - zaskoczyło, odpalito W wyrażeniach i zwrotach metaforycznych, w przysłowiach i sentencjach odbija się jak w zwierciadle kultura i cywilizacja danej społeczności. Stare konstrukcje językowe są językowym znakiem rolniczej kultury naszego narodu, potwierdzeniem silnych związków człowieka z przyrodą, naturą. O ludzkiej egzystencji decydowała praca na roli. Ona była najważniejsza. Prawdę tę wyrażali nasi przodkowie w sentencjonalnych rymowankach: póki żyta - póty byta; kto ma żytko, ten ma wszytko; nie chciało się żytka żąć, skąd się miały bułki wziąć?; gdzie się żytko kłosi, chłop czapkę na bakier nosi. [...] Do najstarszych i najobfitszych złóż języka polskiego należy też frazeologia chrześcijańska, która towarzyszyła naszym przodkom w ich codziennym obcowaniu, spajając kalendarz przyrodniczy z ryt- mem świąt kościelnych. Bez cienia przesady można powiedzieć, że 365 dni roku rozpisanych było na setki konstrukcji typu: Barbara po wodzie - Boże Narodzenie po lodzie; od świętego Grzegorza zima idzie do morza; na Edwarda zima twarda; od świętej Anki zimne wieczory i ranki; na święty Wit - słowik cyt; w Jana Chrzciciela już kwiecia wiela; na święty Jan jagód pełen dzban; od świętego Marcina zima się zaczyna; na Marcina woda się ścina; na Boże Narodzenie przybyło dnia na kurze stąpienie; gdy w Boże Narodzenie pogodnie, będzie tak cztery tygodnie. Tego typu konstrukcje opierały się na długowiecznych obserwacjach przyrody i przekazywane były z pokolenia na pokolenie. Niewiele z nich przetrwało do naszych dni, a procesy urbanizacyjne sprzyjają osłabieniu więzi człowieka z naturą. [...] Frazeologiczny pejzaż naszych czasów tworzą jednak zasadniczo takie konstrukcje, jak poruszać się jak automat, pracować jak maszyna, pracować jak komputer, kalejdoskop wrażeń, bomba!, seksbomba itp. - bezpośrednio związane ze współczesną cywilizacją i kulturą techniczną. [...] Uświadomiłem to sobie nie po raz pierwszy, gdy wysłuchałem radiowej „Kroniki sportowej". W prog- ramie pojawiły się dwie relacje z meczów koszykówki. Tak się złożyło, że w obu wypadkach drużyny. którym się na początku spotkań nie wiodło, ostatecznie mecze te wygrały. Poproszeni o skomentowanie przebiegu potyczek dwaj zawodnicy oddaleni w tym momencie od siebie o kilkaset kilometrów zachowali się pod względem językowym identycznie, a mianowicie obaj powiedzieli, że długo nic im nie wychodziło, ale wreszcie zaskoczyło i zakończyli walkę zwycięstwem. Zaskoczyło, czyli zespół poczuł rytm gry, zaczęło mu wszystko wychodzić". Do owego zaskoczyło można dołączyć bardzo wiele konstrukcji motoryzacyjnej proweniencji. Nie- zwykle popularne jest przecież w polszczyźnie potocznej powiedzonko coś odpaliło (albo nie odpaliło). używane w znaczeniu .coś się udało, powiodło" (albo nie udało się, nie powiodło się"). [...] Do ulubionych frazeologizmów prasowych, najczęściej pojawiających się w nagłówkach, należy zie- lone światło dla... - korzystna, sprzyjająca sytuacja dla..... Dodajmy, że i w tekstach mówionych słyszy się o zielonym świetle - tak jak bez przerwy dodajemy gazu, gazujemy, włączamy (drugi, wsteczny) bieg, kiedy zaś chcemy powiedzieć, że jakiś fakt był przyczyną czyjegoś niepowodzenia, sięgamy po kolejną komunikacyjną metaforę, a mianowicie po zwrot przejechał się na tym. [..] (Jan Miodek, Rozmyślajcie nad mową - zaskoczyło, odpaliło, Wiedza i Zycie", 2000, nr 1)
b) Wyjaśnij, dlaczego we współczesnej frazeologii pojawiają się wyrazy związane z komunikacją czy nowoczesnością.
Jan Miodek, Rozmyślajcie nad mową - zaskoczyło, odpalito W wyrażeniach i zwrotach metaforycznych, w przysłowiach i sentencjach odbija się jak w zwierciadle kultura i cywilizacja danej społeczności. Stare konstrukcje językowe są językowym znakiem rolniczej kultury naszego narodu, potwierdzeniem silnych związków człowieka z przyrodą, naturą. O ludzkiej egzystencji decydowała praca na roli. Ona była najważniejsza. Prawdę tę wyrażali nasi przodkowie w sentencjonalnych rymowankach: póki żyta - póty byta; kto ma żytko, ten ma wszytko; nie chciało się żytka żąć, skąd się miały bułki wziąć?; gdzie się żytko kłosi, chłop czapkę na bakier nosi. [...] Do najstarszych i najobfitszych złóż języka polskiego należy też frazeologia chrześcijańska, która towarzyszyła naszym przodkom w ich codziennym obcowaniu, spajając kalendarz przyrodniczy z ryt- mem świąt kościelnych. Bez cienia przesady można powiedzieć, że 365 dni roku rozpisanych było na setki konstrukcji typu: Barbara po wodzie - Boże Narodzenie po lodzie; od świętego Grzegorza zima idzie do morza; na Edwarda zima twarda; od świętej Anki zimne wieczory i ranki; na święty Wit - słowik cyt; w Jana Chrzciciela już kwiecia wiela; na święty Jan jagód pełen dzban; od świętego Marcina zima się zaczyna; na Marcina woda się ścina; na Boże Narodzenie przybyło dnia na kurze stąpienie; gdy w Boże Narodzenie pogodnie, będzie tak cztery tygodnie. Tego typu konstrukcje opierały się na długowiecznych obserwacjach przyrody i przekazywane były z pokolenia na pokolenie. Niewiele z nich przetrwało do naszych dni, a procesy urbanizacyjne sprzyjają osłabieniu więzi człowieka z naturą. [...] Frazeologiczny pejzaż naszych czasów tworzą jednak zasadniczo takie konstrukcje, jak poruszać się jak automat, pracować jak maszyna, pracować jak komputer, kalejdoskop wrażeń, bomba!, seksbomba itp. - bezpośrednio związane ze współczesną cywilizacją i kulturą techniczną. [...] Uświadomiłem to sobie nie po raz pierwszy, gdy wysłuchałem radiowej „Kroniki sportowej". W prog- ramie pojawiły się dwie relacje z meczów koszykówki. Tak się złożyło, że w obu wypadkach drużyny. którym się na początku spotkań nie wiodło, ostatecznie mecze te wygrały. Poproszeni o skomentowanie przebiegu potyczek dwaj zawodnicy oddaleni w tym momencie od siebie o kilkaset kilometrów zachowali się pod względem językowym identycznie, a mianowicie obaj powiedzieli, że długo nic im nie wychodziło, ale wreszcie zaskoczyło i zakończyli walkę zwycięstwem. Zaskoczyło, czyli zespół poczuł rytm gry, zaczęło mu wszystko wychodzić". Do owego zaskoczyło można dołączyć bardzo wiele konstrukcji motoryzacyjnej proweniencji. Nie- zwykle popularne jest przecież w polszczyźnie potocznej powiedzonko coś odpaliło (albo nie odpaliło). używane w znaczeniu .coś się udało, powiodło" (albo nie udało się, nie powiodło się"). [...] Do ulubionych frazeologizmów prasowych, najczęściej pojawiających się w nagłówkach, należy zie- lone światło dla... - korzystna, sprzyjająca sytuacja dla..... Dodajmy, że i w tekstach mówionych słyszy się o zielonym świetle - tak jak bez przerwy dodajemy gazu, gazujemy, włączamy (drugi, wsteczny) bieg, kiedy zaś chcemy powiedzieć, że jakiś fakt był przyczyną czyjegoś niepowodzenia, sięgamy po kolejną komunikacyjną metaforę, a mianowicie po zwrot przejechał się na tym. [..] (Jan Miodek, Rozmyślajcie nad mową - zaskoczyło, odpaliło, Wiedza i Zycie", 2000, nr 1)
b) Wyjaśnij, dlaczego we współczesnej frazeologii pojawiają się wyrazy związane z komunikacją czy nowoczesnością.
Jaką wiedzę o świecie kryją frazeologizmy?
Na podstawie artykułu Jana Miodka możemy powiedzieć, że frazeologizmy kryją w sobie bogatą wiedzę o świecie, która ma wymiar zarówno historyczny, jak i kulturowy. Dzięki nim odkrywamy archaizmy, eksplorując zasady językowe obowiązujące w dawnych czasach, a także poznajemy niegdysiejsze zwyczaje.
Wiele z naszych rodzimych związków frazeologicznych nawiązuje do chrześcijańskich świąt, wskazując na to, jak duży wpływ na społeczeństwo miał Kościół i wiara. Znaczna część zwrotów ukazuje również zainteresowanie człowieka przyrodą.
Poznając etymologię związków frazeologicznych, dostrzegamy proces formowania się porzekadeł, który często wynikał z obserwacji powtarzalnych sytuacji.
Czym jest etymologia?
Etymologia to nauka zajmująca się badaniem znaczenia określonych zwrotów językowych, ich pochodzeniem (ustaleniem, skąd się wzięły i w jakim celu powstały) oraz zmianami, jakie w nich zaszły na przestrzeni kolejnych epok.
#SPJ1