Question

Losy i kultura cesarstwa Bizantyjskiego.

Answer 1

bizantyjskie cesarstwo, cesarstwo bizantyńskie, Bizancjum, cesarstwo wschodniorzymskie, określenie używane w stosunku do wschodniej części cesarstwa rzymskiego, która po upadku części zachodniej (476) kontynuowała w średniowieczu tradycje cesarskiego Rzymu. Termin cesarstwo bizantyjskie, nawiązujący do pierwotnej nazwy stolicy cesarstwa - Byzantion (Konstantynopol), został zaproponowany w XVI w. przez H. Wolfa, sami zaś mieszkańcy określali swoje państwo jako cesarstwo rzymskie (basileia ton Rhomaion). Kres istnieniu cesarstwa bizantyjskiego położyło zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453), trudno natomiast jednoznacznie datować jego początek. Najczęściej jako cezury graniczne przyjmuje się przeniesienie stolicy do Konstantynopola (330) lub moment ostatecznego rozpadu cesarstwa rzymskiego na część wschodnia i zachodnią (395). Cesarstwo wschodniorzymskie obejmowało w tym czasie niemal cały Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Jednak okres IV-VI w. uznaje się właściwie za przejściowy pomiędzy antycznym cesarstwem wschodniorzymskim a średniowiecznym cesarstwem bizantyjskim, które swój ostateczny charakter osiągnęło dopiero w VII w. W miejsce Persji, odwiecznego wroga Rzymu, pojawili się wówczas Arabowie, których najazdy doprowadziły do utraty znacznych terytoriów cesarstwa, położonych w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, natomiast większa część Półwyspu Bałkańskiego została zasiedlona w tym czasie przez Słowian. Próby odzyskania utraconych obszarów wyznaczały kierunki polityki zagranicznej cesarstwa bizantyjskiego w następnych wiekach, aż do jego upadku. Wspomniane straty terytorialne przesunęły punkt ciężkości cesarstwa na wschód, ograniczając je w dużej mierze do Azji Mniejszej oraz południowej części Bałkanów.

Zaczął wówczas wyraźnie dominować element grecki, w VII w. oficjalnym językiem imperium stała się - w miejsce łaciny - greka, cesarze zaś przybrali tytuł basileusów. Również w ceremoniale dworskim oraz aparacie biurokratycznym wyraźnie zaznaczyły się wpływy orientalne. Podboje arabskie doprowadziły do oderwania od cesarstwa najlepiej ekonomicznie rozwiniętych obszarów, a najazdy na Anatolię w VII i VIII w. przyczyniły się do upadku tamtejszych ośrodków handlowych i kulturalnych, powodując znaczne ograniczenie rozwoju miast na terenie cesarstwa bizantyjskiego.

W VII w. zaczęto wprowadzać nowy model organizacji terytorialnej kraju (temy). Z wyjątkiem okresu dominacji łacinników (1204-1261), stolicą cesarstwa bizantyjskiego był Konstantynopol, największe miasto średniowiecznej Europy, wywierające ogromny wpływ na dzieje cesarstwa, zwłaszcza w końcowym okresie jego dziejów, gdy obszar cesarstwa niemal pokrywał się z rozmiarami miasta. Po zajęciu Egiptu i Syrii przez Arabów pozostał Konstantynopol jedynym ośrodkiem patriarchalnym w ramach cesarstwa, co dodatkowo wzmacniało jego pozycję.

Tradycyjnie dzieje cesarstwa dzieli się na okres: wczesny, środkowy i późny, różnie jednak datując każdy z nich. Za koniec okresu wczesnego przyjmuje się najczęściej śmierć Justyniana I Wielkiego (565), objęcie tronu przez Herakliusza I (610), początek panowania dynastii syryjskiej (717) lub zakończenie tzw. sporu ikonoklastycznego (843). Koniec okresu środkowego wyznacza bitwa pod Manzikert (1071) lub zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców (1204), okresu późnego zaś - wspomniany rok 1453. Proponuje się także przyjęcie in. periodyzacji dziejów cesarstwa bizantyjskiego: okres późnorzymski, zwany również protobizantyjskim (IV-poł. VII w.), wieki ciemne (do 800-50), okres odnowy i konsolidacji (do 1000), okres okcydentalizacji i Cesarstwa Nicejskiego (do 1261) oraz okres schyłkowy, tzw. imperium problemów (do 1453).

Charakterystyczne dla wczesnych dziejów cesarstwa są wielkie spory religijne, toczące się wokół nestorianizmu, monofizytyzmu i ikonoklazmu. Znacznie większe, w porównaniu z Rzymem, zasoby finansowe pozwoliły cesarstwu bizantyjskiemu przetrwać okres wędrówki ludów, a za Justyniana I nawet odzyskać część zajętych przez barbarzyńców ziem: w Afryce (535), Hiszpanii (554) i Italii (555). Jednak już w VI w. rozpoczęły się najazdy Awarów i Słowian na Bałkany, przybierając na sile po 602 i prowadząc do slawizacji znacznej części Półwyspu. Wielkie oblężenie Konstantynopola przez Awarów, Słowian i Persów 626 zakończyło się wprawdzie porażką najeźdźców, ale osłabione cesarstwo nie było w stanie przeszkodzić zajęciu ziem na południu od Dunaju przez Asparucha i 681 musiało oficjalnie uznać istnienie na tym terenie państwa bułgarskiego. Najazdy arabskie podejmowane za panowania dynastii heraklijskiej (610-711) doprowadziły do utraty przez cesarstwo: Syrii (636), Iraku (637), Persji (651) Egiptu (642), północnej Afryki (Kartaginę zdobyto 698). Następnie 711-719 Arabowie zajęli również należącą do Bizancjum część Hiszpanii, a także dwukrotnie (674-678 i 717-718) oblegali Konstantynopol. Władza cesarstwa bizantyjskiego w Italii uległa osłabieniu, gdy 568 wkroczyli na jej tereny Longobardowie, którzy 751 ostatecznie zdobyli stolicę bizantyjskiej Italii - Rawennę. Panowanie dynastii syryjskiej (717-802) i amoryjskiej (820-867) oraz lata przejściowe to tzw. wieki ciemne, okres słabości politycznej oraz narastającego kryzysu gospodarczego i kulturalnego.

Za Konstantyna V (741-75) ikonoklazm przybrał swą skrajną formę, przejawiającą się poza niszczeniem ikon, także w obsesyjnej walce z mnichami, których mordowano, zmuszano do małżeństwa lub emigracji. Równocześnie jednak bezsprzeczne pozostają zasługi władców z dynastii syryjskiej w walce o przetrwanie cesarstwa. Leonowi III (717-41) zawdzięcza ono odparcie Arabów oblegających 717-718 stolicę, Konstantyn V zaś zdobywając 757 Melitenę zabezpieczył południowo-wschodnią granicę państwa. Skoncentrował się on jednak głównie na walce z Bułgarami, odnosząc 763 wielkie zwycięstwo pod Anchialos. Za Konstantyna VI (780-97) i Ireny (797-802) pozycja cesarstwa uległa pogorszeniu. Miarą tej słabości była koronacja cesarska Karola Wielkiego (800), którą Konstantynopol uznał ostatecznie dopiero 812. 811 car bułgarski Krum rozgromił armię bizantyjską, cesarz Nicefor I poległ w bitwie. Dopiero śmierć Kruma (814) oddaliła niebezpieczeństwo ze strony Bułgarów. 826 Arabowie zajęli Kretę, 827 - Sycylię. Mimo to w IX w. cesarstwo stopniowo odbudowało swą pozycję, wchodząc w okres szczytowego rozwoju pod rządami dynastii macedońskiej (867-1056). Zakończenie sporu ikonoklastycznego (843) ustabilizowało sytuację wewnętrzną, natomiast klęska emira Meliteny, Omara (863) przyniosła poprawę położenia militarnego cesarstwa. Za panowania Michała III (842-67) można również zaobserwować pierwsze oznaki odrodzenia kulturalnego, na które znaczący wpływ wywarł patriarcha Focjusz.

Postępująca od 864 chrystianizacja Bułgarii, która w 870 ostatecznie weszła w krąg Kościoła wschodniego, a także misja Cyryla i Metodego na Wielkie Morawy wzmocniły pozycję cesarstwa. W X w. wyprawy podejmowane przez wybitnych wodzów-cesarskich: Romana I Lekapena (920-44), Nicefora II Fokasa (963-69) i Jana I Tzimiskesa (969-76) doprowadziły do odzyskania Edessy (944), Krety (961) oraz Antiochii (969). Ponownie szczyt potęgi osiągnęło cesarstwo pod rządami Bazylego II Bułgarobójcy (976-1025), któremu 1018 udało się ostatecznie pokonać Bułgarię, a także doprowadzić do uznania autorytetu cesarza bizantyjskiego przez księzy serbskich i chorwackich. Od 988 wpływom cesarstwa bizantyjskiego podlegała ściśle również Ruś, a 1045 w jego obręb została włączona Armenia. W tym okresie pozycję dominującą odzyskała jego część europejska. Za panowania dynastii macedońskiej nastąpił również renesans kulturalny cesarstwa (wśród wybitnych twórców tego okresu należy wymienić także władców: Leona VI Filozofa (886-912) i Konstantyna VII Porfirogenetę (913-59). Ostatni przedstawiciele dynastii macedońskiej, a także władcy z dynastii Dukasów (1059-1078) nie zdołali zapobiec niebezpieczeństwu grożącemu cesarstwu ze strony potęgi tureckiej oraz normańskiej.

Klęska Romana IV Diogenesa (1068-71) w bitwie pod Manzikert 1071 umożliwiła Turkom seldżuckim zajęcie znacznej części Anatolii. W tym samym roku Normanowie zdobyli Bari, przypieczętowując los włoskich posiadłości cesarstwa. W XI w. flota ostatecznie utraciła supremację na morzu. Aleksy I Komnen (1081-1118), nadając 1082 - w zamian za pomoc w walce z Normanami - pierwsze przywileje handlowe Wenecji, zapoczątkował politykę prowadzącą do upadku ekonomicznej pozycji cesarstwa. 1054 patriarcha Michał Cerulariusz i legat papieski Humbert wzajemnie obrzucili się klątwami, co spowodowało trwały rozłam między Kościołami wsch. i zach. (schizma wschodnia). Od tej pory kwestia zażegnania sporu stanowiła istotny czynnik w relacjach cesarstwa ze światem łacińskim.

Od 1196 zaczęli w Konstantynopolu pojawiać się pierwsi krzyżowcy. Zdobycie i splądrowanie przez nich 1204 Konstantynopola pogłębiło wzajemną niechęć, przypieczętowując ostateczny podział chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Władcy z dynastii Komnenów (1081-1185) dążyli do narzucenia zwierzchniej władzy terenom, odzyskiwanym z rąk niewiernych przez krzyżowców: w wypadku Księstwa Antiochii udało się to dopiero Janowi II (1118-43), Królestwa Jerozolimskiego zaś - jego następcy Manuelowi I (1143-80). Za panowania tego ostatniego zaangażowanie cesarstwa w politykę zachodnioeuropejską osiągnęło apogeum (Manuel utrzymywał regularne kontakty z będącym jego szwagrem - Konradem III, władcą Niemiec, oraz Henrykiem II, królem Anglii), również wpływy kultury łacińskiej na dworze bizantyjskim stały się w tym okresie widoczne. Manuel odniósł ponadto szereg sukcesów w polityce zagranicznej: 1167 we władanie cesarstwa przeszły Dalmacja, Chorwacja oraz Bośnia, 1172 Stefan Nemania potwierdził zależność Serbii od cesarstwa bizantyjskiego, 1173 na tronie węgierskim zasiadł wychowany w Konstantynopolu Béla III. Wielokierunkowa polityka Manuela wyczerpała jednak możliwości finansowe cesarstwa, a klęska w Anatolii pod Myriokephalon (1176) rozpoczęła okres szybkiego upadku cesarstwa, przypieczętowany walkami wewnętrznymi za panowania ostatnich Komnenów. Nieudolne rządy Angelosów (1185-1204) doprowadziły do uniezależnienia się od władzy cesarstwa. Bułgarii i Serbii, a także umożliwiły zdobycie 1204 Konstantynopola przez IV wyprawę krzyżową. Obszar cesarstwa podzielono wówczas między Wenecję a Cesarstwo Łacińskie i państwa od niego zależne. Na terenach, które Grecy zdołali utrzymać powstały: Cesarstwo Nicejskie, cesarstwo Trapezuntu i despotat Epiru.

1261 cesarz nicejski Michał VIII Paleolog odzyskał Konstantynopol, przywracając cesarstwo w uszczuplonych granicach (zachodnie wybrzeża Anatolii, pn. Grecja, pd.-wsch. Peloponez). Chcąc wzmocnić pozycję cesarstwa, cesarz z dynastii Paleologów (1259-1453) kilkakrotnie podejmowali próby zawarcia - w zamian za pomoc militarną i finansową - unii kościelnej z Rzymem. Dążenia te natrafiały jednak na zdecydowany opór kleru i mieszkańców cesarstwa bizantyjskiego (pierwszy raz unia została zawarta 1274 w Lyonie). Za panowania Andronika II (1282-1328) i Andronika III (1328-41) cesarstwo zostało osłabione walkami wewnętrznymi, trwającymi od 1328, a osiągającymi apogeum 1341-1347. Do kwestii czysto politycznych dołączyły się wówczas także spory rel. (hesychaści, zeloci). Fakt ten wykorzystali Turcy osmańscy, którzy umocnili swe panowanie w Azji, zajmując 1331 Niceę (obecnie Íznik), a 1337 Nikomedię (obecnie Ízmit), oraz Serbowie, których władca Stefan Duszan koronował się 1346 na cesarza Serbów i Romejów (Greków). Jego śmierć 1355 wyeliminowała wprawdzie zagrożenie serbskie, ale ułatwiła ekspansję Turkom, którzy ok. 1356 zdobyli pierwszy przyczółek w Europie - półwysep Gallipoli (obecnie Gelibolu), 1361 lub 1362 zajęli Trację oraz Adrianopol, przenosząc tam swą stolicę. W tej sytuacji władcy Bizancjum powrócili do prób zawarcia unii z Rzymem, podjęli również kilka podróży do zachodniej Europy w celu ratowania cesarstwa, m.in. Jan V (1341-91) udał się 1366 na Węgry, 1369-70 do Rzymu i Wenecji. Nawet jednak przyjęcie przezeń katolicyzmu nie przyniosło żądanych skutków politycznych, tak że 1371 musiał uznać swą formalną zależność od imperium osmańskiego.

Zwycięstwo Turków na Kosowym Polu (1389) oraz klęska wyprawy krzyżowej Zygmunta Luksemburskiego pod Nikopolis (obecnie Nikopol) 1396 ostatecznie przesądziły o przejściu Półwyspu Bałkańskiego pod władzę Turcji. Mimo odbycia 1399-1403 przez cesarza Manuela II (1391-1425) kolejnej podróży do zachodniej Europy (Wenecja, Paryż, Londyn), cesarstwo nie uzyskało żadnej realnej pomocy. Jego upadek opóźniło tylko niespodziewane rozgromienie armii sułtana Bajazyta I przez Timura w bitwie pod Ankarą 1402. Wkrótce jednak Turcy wznowili ataki zdobywając 1430 Tessalonikę (obecnie Saloniki). Chcąc ratować cesarstwo Jan VIII (1425-48) przeszedł 1439, wraz z patriarchą Konstantynopola, na katolicyzm (florencka unia). Jednak zdecydowany opór Bizantyjczyków wobec unii oraz klęska wojsk chrześcijańskich pod Warną 1444 przesądziły o losach cesarstwa bizantyjskiego. 1452 rozpoczęła się blokada morska Konstantynopola, 29 V 1453 miasto zostało zdobyte, podczas walk zginął ostatni cesarz, Konstantyn XI (1449-53). 1460 pod naporem tureckim padł despotat Mistry, 1461 zaś cesarstwo Trapezuntu.

Mimo upadku cesarstwa Konstantynopol pozostał siedzibą patriarchy, w zmienionej sytuacji politycznej jego rola znacznie się jednak zmniejszyła. Schyłkowy okres w dziejach cesarstwa bizantyjskiego był czasem rozkwitu kultury i sztuki, zw. renesansem Paleologów. Poza stolicą, głównym ośrodkiem stała się wówczas Mistra, gdzie działał m.in. Plethon. Część uczonych bizantyjskich, którzy po upadku cesarstwa osiedlili się w Italii (m.in. J. Bessarion, J. Laskaris), przyczyniła się następnie do wzrostu zainteresowania greką, wzbogacając kształtującą się we Włoszech kulturę doby renesansu.